Ikkinchi guruhga
insoniyat va davlatchiiik paydo boMganidan
boshlab hozirgacha amal qilib kelayotgan qonunlarni kiritamiz. Bu
qonunlarni, umuminsoniy qonunlar deb atash maqsadga muvofiq.
Q onunlam ing ushbu guruhiga: ijtimoiy ehtiyojlar bilan ijtimoiy
m anfaatlam ing o‘zaro uyg‘unligi qonuni, jam iyat m oddiy hayoti
bilan m a ’naviy hayotining muvofiqligi va m a’naviyatning faolligi,
m oddiy boyliklarni yaratish va ulam i iste’mol qilishning bir-biriga
mutanosibligi va is’tem olning faolligi kabi qonunlarni kiritishim iz
mumkin.
Uchinchi guruhga
insoniyatning
tarixiy tajribasi davomida
ko‘pgina xalqlar, millatlar hayotida o ‘xshash shart-sharoitda aynan
bir xil amal qilgan va qilayotgan qonunlarni kiritamiz. B u turkum
qonunlarni o ‘rganish asosida muayyan m am lakatlar tajribasi bosh
qa bir davlatlar hayotiga, am aliyotiga tatbiq qilinadi. Bu qonunlarni
um um iy qonunlar deb atash to ‘g‘ri boMadi deb o ‘ylaymiz. Ularga
misol qilib bozor iqtisodiyoti qonunlarini kelitirish mumkin. Ya’ni
biror-bir mamlakat o‘z iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkaz-
moqchi boMsa, albatta bozor iqtisodiyoti umumiy qonunlarining
obyektiv talablariga bo'ysunm oqlari kerak boMadi,
chunki bozor
munosabatlari dastlab alohida bir m am lakat iqtisodiyoti sharoitida
shakllanib, keyinchalik esa umumiqtisodiy qonuniyatga aylangan.
Rivojlangan m amlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bugungi
kunda insoniyat yaratgan eng maqbul iqtisodiy m unosabatlar maj
muasi bozor qonunlari m iqyosida am alga oshmoqda. Bu qonunlar
ga biz talab va taklif, raqobat, inflyasiya qonuni kabilam i kiritish
mumkin. Bu qonunlam ing asosiy xususiyat
va amaliy ahamiyati
shundan iboratki, ular bir qancha jarayonlarga xos boMgan um um iy
jihatlam i aks ettirish orqali ular o ‘rtasidagi aloqadorlik, birlik va
vorislikni ochib beradi.
Jam iyat rivojlanishiga xos um um iy qonunlam ing yana bir jihati
shundan iboratki, ular barcha mamlakatlar, xalqlar rivojlanishining
um um iy tomonlarini ochish, k ash f qilish orqali ular o'rtasidagi alo-
qadorlikni, muayyan jam iyatning bir bosqichdan ikkinchi bosqich-
ga o'tishidagi qonuniyatlarni ko'rsatib beradi.
134
Jam iyatning
to'rtinchi guruh qonunlariga
ju z ’iy qonunlarni
kiritamiz. M uayyan jam iyat rivojlanishining
aniq b ir bosqichlari,
holati to ‘g ‘risida toMiq ta sa w u r hosii qilish uchun um um iy ijtimoiy
va um um iy qonunlarni bilishning o 'zi yetarli em as, chunki muayyan
bir jam iyatni, undagi hodisa va jarayonlam ing m azm un mohiyatini
bilish avvalo, ju z ’iy qonunlarni bilishni taqozo etadi. Ju z’iy qonun-
larning o ‘ziga xosligi, birinchidan, ularning am al qilish doirasi
maqom va zam onda nisbatan cheklanganlikda; ikkinchidan, jam iyat
rivojining faqat ay rim bosqichlariga yoki alohida b ir ijtimoiy-ta-
rixiy jarayonlarga xos boMgan jihatlam i aks ettirishida namoyon
boMadi. Ijtim oiy-tarixiy
jarayonlam ing rivojlanishi, ulam i bilish
hamda davlat va jam iyat manfaatidan kelib chiqib m a’lum maqsad-
ni k o ‘zlab boshqarish jarayonida aynan ju z ’iy qonunlar am aliy ji
hatdan alohida aham iyat kasb etadi.
Juz Чу qonlar deb
um um iy qonunlam ing har b ir jam iyatda o ‘zi-
ga xos shart-sharoitda takrorlanm as holda nam oyon boMish shakl-
lariga ham aytiladi. M asalan,
talab va taklif, raqobat, qiym at, eh-
tiyoj v a m anfaatlar birfigi qonunlari 0 ‘zbekiston sharoitida faqat
o ‘ziga xos takrorlanmas holda namoyon boMadi, am al qiladi.
Um um an olganda, umumijtimoiy, um um iy va ju z ’iy qonunlar
bir-biri bilan cham barchas bogMiqdir. U lar yakkalik,
xususiylik
va um um iylik nuqtai nazaridan o ‘zaro dialektik aloqador boMib,
faqat birgalikdagina am alga oshadi, namoyon boMadi. U m um ijti-
moiy, umumiy va ju z ’iy qonunlam ing aloqadorligi tufayli jam iyat
da qonunlam ing o ‘ziga xos tizimi vujudga kelgan. B u tizim butun
insoniyat sivilizatsiyasi
taraqqiyotini ham, alohida bir m amlakat,
xalq, m illat rivojlanishini ham belgilab keladi. Q onunlar tizim i tu
fayli ham insoniyat jam oasi, uning taraqqiyoti bizning tasavvuri-
mizda bir vaqtning o ‘zida ham uzluksiz,
ham uzlukli tarixiy jara-
yon sifatida gavdalanadi.
Ijtim oiy taraqqiyotning shakl va ko'rinishlari.
Ijtim oiy ta-
raqqiyotning kechishi bir necha shakllarda nam oyon boMadi: evo-
lyutsion (tadrijiy), revolyutsion (inqilobiy), reform istik (islohot
yoMi). Insoniyat tarixi taraqqiyotning m ana shu shakllarining dia-
135
lektik birligida kechgan. Ijtim oiy taraqqiyotning shakllarini to ‘g‘ri
tushunish uchun ularga qisqacha to ‘xtalib oMamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
