Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Karimov LA.
0 ‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlami yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari: //Biz tanlagan
yo4l demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li, Т.Н . - Т.:
O'zbekiston, 2003. -B .3 3 .
108

---

Shaxs va jam iyat m unosabatlari tushunchasining ijtimoiy-fal- 
safiy tahlilidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
— “Shaxs” tushunchasi uning muayyan jam iyatda tutgan o ‘rni 
va bajaradigan vazifalari bilan belgilanadi;
— shaxsni jam iyat shakllantiradi, unda biologik va ijtim oiy omil- 
lar birgalikda asosiy manba hisoblanadi;
— shaxs va jam iyat munosabatlarida inson, uning o ‘zligini 
muayyan darajada shaxs mustaqilligi belgilaydi va shu xususiyat- 
lari bilan jam iyatda ishtirok etib, uning rivojiga m unosib hissasini 
qo‘shib boradi;
— shaxsning jam iyatga mimosabati m asalasida jam iyat mada- 
niyatida shaxsning yetuklik darajasiga e ’tibor qaratiladi. Sharq 
xalqlarida shaxsning aql-zakovati, zehnli, qo'rqm as, botir, kamtar 
va odillik kabi axloqiy, jism oniy sifatlari qadrlangan;
— shaxs v a jam iyat munosabatlari m uayyan jam iyatda qabul 
qilingan qonun-qoidalar, huquq va vazifalam i am aldagi talablar 
asosida bajarish orqali shakllanadi;
.. — dem okratik va huquqiy davlatni shakllantirish jarayoni keta- 
yotgan hozirgi sharoitda kom il inson shaxsini shakllantirish shaxs 
va jam iyat ‘munosabatlarini huquqiy davlatni shakllantirish tam o- 
yillari asosida m ustahkamlash, m a’rifiy-madaniy hayotni yuqori 
bosqichga k o ‘tarish fuqarolik jam iyatini barpo etishga asos b o ‘lib 
xizm at qiladi.
Nazorat uchun savollar
1. N im a u c h u n in so n g a k o ‘p o ‘Icham li m av ju d o d sifatid a q aralad i?
2 . In so n , in d iv id , sh ax s tu sh u n c h a la rin in g o ‘z ig a x o s fa rq li jih a tla ri 
nim alard an ib o rat?
3 . S h ax sn in g sh ak llan ish i q an d ay o m illarg a b o g ‘liq?
4 . S h ax s erk in lig i v a m a s ’u liy a ti d eg an d a n im a tu sh u n ilad i?
109

---

FUQAROLIK JAMIYATI
F u q aro lik jam iyati: m ohiyati v a o‘ziga xos xususiyatlari. 
Rivojlangan mamlakatlarda huquqiy davlatning paydo b o ‘lishi 
fuqarolik jam iyati tushunchalarini talqin etishga ham kuchli ta’sir 
etdi. Jum ladan, “ fuqarolik jam iyati” tushunchasini keng va tor 
m a’nolarda ishlatish rusm ga kirdi. K eng m a’nodagi “fuqarolik ja ­
m iyati” — davlat v a uning tuzilmalari tom onidan jam iyatning egal- 
lab olinmagan qismi, boshqacha aytganda, davlatning qoMi yetma- 
gan qismidir. B u kabi jam iyat davlatga nisbatan avtonom, bevosita 
unga qaram boMmagan qatlam sifatida rivojlanadi. Shuningdek, 
fuqarolik jam iyati keng m a’noda faqat demokratik qadriyatlari mu- 
hitidagina emas, balki avtoritarizm rejim ida ham yashay oladi. Le- 
kin totalitarizm ning paydo boMishi bilan fuqarolik jam iyati siyosiy 
hokim iyat tomonidan butunlay “yutib” yuboriladi.
“Fuqarolik jam iyati” tushunchasi tor m a’noda talqin etilganda, 
u huquqiy davlatning ikkinchi tomoni bo‘lib, ular bir-birisiz yashay 
olmaydi. Fuqarolik jam iyati bozor iqtisodiyoti va dem okratik 
huquqiy davlat sharoitida davlat tasarrufida boMmagan erkin va 
teng huquqli individlam ing o ‘zaro munosabatlaridagi plyura- 
lizmdan tashkil topadi. Bunday sharoitda jam iyat sohalariga 
xususiy m anfaatlar va individual izmning erkin munosabatlari 
qamrab olinadi. B u kabi jam iyatning shakllanishi va rivojlanishi 
individlam ing erkinlikka intilishi, ulam ing davlatga tobe boMgan 
fuqarolikdan erkin m ulkdor fuqarolarga aylanishi, o ‘z shaxsiy 
hurm at-obro‘sini his qila borishi, x o 'jalik va siyosiy m as’ullikni 
o ‘z zim m asiga olishga tayyor boMishi bilan bogMiqdir.
Fuqarolik jam iyati qurish jarayonining asosiy vazifasi — odam- 
lam i ajratuvchi chegara va to ‘siqlarni bartaraf etib, ham korlikda ish 
yuritishni o ‘rganishdan iborat. Fuqarolik jam iyati insoniy faoliyat- 
ning barcha sohalarida fuqarolarning ijtimoiy faolligini oshirish-
110

---

ga yordam beradi. Chunonchi, siyosatda asosiy raaqsad — aholi 
muayyan qatlam larining manfaatlarini him oya qilish.
Rivojlangan m am lakatlarning tajribasi um um lashtirilsa, za- 
monaviy fuqarolik jam iyatining asosiy belgilari quyidagicha namo- 
yon b o ‘ladi:
— iqtisodiy sohada: nodavlat tashkilotlar; kooperativ-shirkat- 
lar; ijara jam oalari; aksiyadorlik jam iyatlari; uyushm alar; korpora- 
tsiyalam ing mavjudligi;
— ijtimoiy sohada: oila; partiyalar, jam oat tashkilotlari va ha- 
rakatlar; ish va yashash joylaridagi o ‘z-o ‘zini boshqarish organlari; 
nodavlat om m aviy axborot vositalari; jam oatchilik fikrini aniqlash, 
shakllantirish va ifoda etishning madaniylashgan tartiblari; ijtimoiy 
ixtiloflami kuch ishlatm asdan, tazyiqsiz, qonunlar doirasida hal qi­
lish am aliyotining mavjudligi;
— m a’naviy sohada: so ‘z , vijdon va fikr erkinligi; o ‘z fikrini 
ochiq bildira olishning real im koniyati; ijodiy, ilmiy va boshqa 
uyushm alar m ustaqilligining ham qonuniy, ham am aliy jihatdan 
ta’m inlangani.
Shuningdek, fuqarolik jam iyatining barqarorligini ta ’minlovchi 
shart-sharoitlar ham borki, ularsiz bunday institutlar rivojlanm ay- 
di. Eng a w a lo , jam iyatdagi ijtim oiy qatlam lar m anfaatlarini ifo­
da etuvchi rivojlangan ijtim oiy tuzilm alar m avjud boMishi zarur. 
Qolaversa, jam iyat a ’zolaridan mustaqil faoliyat k o 'rsata olish qo- 
biliyati, ijtimoiy, intellektual, ruhiy jihatdan yuksalish ham talab 
etiladi. Shuningdek, har bir fuqaro o ‘z shaxsiy m ulkiga ega b o ‘- 
lishi, bu mulkni o ‘zi istagan tarzda tasarruf qila olishi uchun bu 
mulkka nisbatan shaxsiy yoki jam oaviy huquqning ta ’minlangan 
boMishi shart.
Dem ak, bunday jam iyatning asosini fuqarolik jam iyati institut- 
lari - siyosiy partiyalar, fuqarolam ing o‘zini o ‘zi boshqarish organ­
lari, nodavlat notijorat tashkilotlarning o ‘zaro munosabatlari maj- 
mui tashkil etadi.
Fuqarolik jam iyati insonlardagi o ‘zini o ‘zi anglash, obyektiv ra- 
vishda m as’ullik hissini sezish qobiliyatining yuksalishi bilan ham- 
ohang ravishda shakllanib boradi. Bunday jam iyatda shakllangan
111

---

fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyati ham yuqori boMadi. 
Fuqarolik jam iyatini shakllantirish va rivojlantirish fuqarolardan 
siyosiy, huquqiy, m a’naviy yuksaklikni talab etadi. Fuqarolik ja ­
miyatini barpo etishda jam iyat boshqaruvining markazsizlashtiri- 
lishi muhim aham iyatga ega. Chunki, bugungi kunda davlatning 
yakka o ‘zi, agar butun jam iyat ko'm ak bermasa, barcha ijtimoiy 
m uam m olam i hal eta olm asligi aniq b o ‘lib qoldi. M arkaziy hoki- 
m iyat organlari inson taraqqiyoti salohiyatini shakllantirishga qa- 
ratilgan tarm oqlar rivoji bilan bog‘liq strategik m asalalar bilan 
shug‘ullanishi kerak. U kundaiik ijtimoiy m uam m olam i hal etishga 
aralashishi kerak emas. B u vazifani mahalliy hokim iyat organlari, 
fuqarolik jam iyati institutlari va oilalam ing o‘ziga topshirilishi 
kerak. M arkazsizlashtirish jam iyat ijtimoiy farovonligiga taalluqli 
ko‘plab ijtim oiy m asalalarni hal etishning muhim vazifasi boMib 
qolyapti1.
Fuqarolik jam iyatining hozirgi zamon talqini quyidagi xususi­
yatlar bilan tavsiflanadi:
— fuqarolik jam iyati ochiq ijtimoiy organizmdir. U nda so‘z 
erkinligi, tanqid qilish erkinligi, oshkoralik, axborot olish erkinligi, 
m am lakat hududida erkin harakatlanish huquqlari e ’tiro f etiladi;
— fuqarolik jam iyati hurfikrlilik o ‘m atilgan jam iyatdir. Turli 
m anfaat va nuqtai nazarlarni ifodalovchi ijtimoiy institut va tash- 
kilotlar (nodavlat notijorat tashkilotlari, kasaba uyushm alari, si­
yosiy partiyalar, tadbirkorlar uyushmalari, assotsiatsiyalar, klublar 
va h.k.) m avjud boMadi;
— fuqarolik jam iyati — o ‘zini o ‘zi boshqarish tizim iga eg a ja ­
miyatdir. U shbu jam iyat davlatdan mustaqil holda o ‘zini rivojlanti- 
ra oluvchi ichki salohiyat v a manbalarga egadir. Shu bois, u davlat 
hokimiyatini chegaralash vositalariga ega boMadi. B unda fuqarolar 
tashabbuskorligi va siyosiy faolligi rag'batlantiriladi;
—fuqarolik jam iyati huquqiy demokratik jamiyatdir. B unda inson 
huquqlari va erkinliklarining ustuvorligi ta ’minlanadi. Huquqiy dav-
1 Inson taraqqiyoti to‘g‘risida ma’ruza. 0 ‘zbekiston-2005. Markazsizlashtirish va 
inson taraqqiyoti. UNDP. -B.9.
112

---

lat fuqarolik jam iyati qaror topishi natijasidagina rivojlanadi. Bosh- 
qacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jam iyatiga qarama-qarshi 
qo‘yilmaydi.Ular bir-birini to ‘ldiradi. Shunday qilib, umumlashtiril- 
gan tarzda fuqarolik jam iyati, avvalo, kishilik jam iyatining eng 
mukammal, eng yuqori bosqichi ekanligini ta’kidlash joiz.
F u q aro lik jam iy ati institutlari. 
K ishilar o‘zlarining kundalik 
faoliyatlarida “institut” deganda turlicha ijtimoiy birliklam i tu- 
shunadi. Bu o ‘quv yurti yoki ilmiy muassasa, korxona, h ar qanday 
yirik maqsadli tashkilot boMishi mumkin. B u tushuncha to ‘g ‘risida 
turli fanlar o ‘rtasida to ‘liq bir kelishuv mavjud emas.
“Institut” term ini lotincha “ institutum” so ‘zidan paydo bo'lib, 
u “o'm atish” yoki “tashkilot” degan m a’nolam i bildiradi. “Insti­
tut” tushunchasiga birinchi bo‘lib etim ologik nuqtai nazardan 
so‘zm a-so‘z talqinni M aks Veber am alga oshirgan edi. U ning fikri- 
cha, davlat institutning asl ko‘rinishi, davlat xatti-harakatlari ra- 
tsional ko‘rsatm alarga (konstitutsiya m e’yorlari, qonunlar v a h.k.) 
asoslanadigan insonlar hamjamiyatini tashkil qiladi. E.Dyurgeym- 
ning fikricha esa “ institut”lar, bir tom ondan, odatlar v a e ’tiqodlar 
ko'rinishidagi ideal tuzilm alam i ifodalaydi, boshqa tom ondan esa, 
bu odatlar va stereotiplar o ‘z navbatida turli davrlar va xalqlar ijti­
moiy tashkilotlam ing am aliy faoliyatida m oddiylashadi. B u bilan
E.Dyurgeym yangicha qarashlarda butunlay yangi an’analar bosh- 
lanishiga asos soldi. Hattoki, X X asm ing 50 - 70 yillarida fransuz 
“institutsionalizm maktabi” ham bu yangicha talqinlar asta-sekin 
o ‘z ahamiyatini y o ‘qota boshladi'.
Keyinroq fransuz siyosatshunoslari — M .Pareto, J.Byurdo, 
M .Dyuverje kabilar E.Dyurgeymdan keyin siyosiy institut mazmu- 
niga kiradigan ikki asosiy komponentni ajratib ko‘rsatdilar: birin- 
chisi, m unosabatlar tizim ining ideal modeli; ikkinchisi — bu model 
tuzilm asining stereotiplari va uning qoliplariga m os ravishdagi ja- 
moaviy siyosiy tajribalarda shakllanadigan tashkiliy tuzilmalardir. 
M .Dyuverje bundan kelib chiqqan holda siyosiy institutlarga o ‘zi- 
ning quyidagi ta ’rifini beradi: “bu (y a’ni, siyosiy institutlar) in-
1 
Qarang: Современная буржуазная политическая наука: проблемы 
государства и демократии.- Москва, 1982, гл.4.
113

---

soniy m unosabatlarning shunday modelidirki, unda aniq m unosa­
batlar aks etib, shu tariqa, barqaror, turg‘un va uyushgan” sifatlar 
namoyon boMadi. A gar masalaga turlicha yondashuvlar birlashtiril- 
sa ham da institutsionalizm ning asosiy belgilarini integratsiyalash- 
ga harakat qilinsa, “ institut” tushunchasining qisqacha ta ’rifini 
quyidagicha izohlash mum kin:siyosiy institut — bu, birinchidan, 
tashkillashgan jam oaning uyushgan holati, jam oatchilik irodasi, 
insonlarning maqsadlari va hayotiy faoliyati tarziga asoslanuvchi 
maxsus ham jam iyatga birlashuvining tashkiliy shaklidir; ikkinchi- 
dan, hokim iyatga va ta ’sir etishga doir shakllanadigan, jam oa va 
insonning integratsiyalashuvini koM lab-quwatlovchi, insoniy bir- 
likni boshqaruvchanligi, shuningdek jam oaviy qadriyatlarga, tash­
kiliy prinsiplarga, ratsional m e’yorlarga (ko‘rsatma!arga) tayanuv- 
chi kishilar uyushmasining ideal modelidir; uchinchidan, individ 
va guruhlarning, shuningdek, butun insoniy sotsium tuzilm asi mu- 
nosabatlaridagi m odellam i realizatsiya etish va qayta ishlab chiqish 
demakdir.
Siyosiy institut — bu qayd etilgan va xujjatlar bilan jmustah- 
kamlangan siyosiy hayotni tashkillashtirish m e’yorlari va shu 
asosda faoliyat yuritayotgan turli-tum an tashkilotlar, muassasalar, 
siyosat xizmatlari, shuningdek, siyosiy xulq va faoliyatni asosiy 
muvofiqlashtirib turuvchi sifatida nam oyon boMuvchi va jam iyat 
siyosiy tizimini xarakterlovchi barqaror an’analar, prinsiplar va si­
yosiy xulq qoidalaridir.
Siyosiy institutlarni takomillashtirmay va demokratlashtirm ay 
turib fuqarolik jam iyati va huquqiy davlat qurish m asalalarini umu- 
man hal etish mumkin emas.
N odavlat notijorat tashkilotlari h ar bir davlatda o ‘ziga xos tarzda 
nomlanadi. Jumladan, nohukumat tashkilotlari, notijorat tashkilot­
lari, nodavlat tashkilotlari. 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi 
bo‘yicha bunday birlashm alar nodavlat notijorat tashkilotlari deb 
nomlanadi.
Birlashgan M illatlar Tashkilotining m em orandum ida nodavlat 
notijorat tashkilotlari davlat va iqtisodiyotdan key ingi uchinchi sek- 
tor deb ataladi. K o'pgina mamlakatlarda (AQSh, Buyuk Britaniya,
114

---

Avstriya, Boigariya) “nodavlat, nohukum at, notijorat birlashma- 
lari” degan atama qoMlaniladi.
“N ohukum at tashkilotlari” atamasi, — deyiladi B M T memo- 
randumida, — unga qarama-qarshi boMgan davlat tashkilotlari ata- 
masining ayni teskari m a’nosiga ega. BM T tizim idagi hukumat 
tashkilotlari davlatlararo bitim lar asosida yuzaga kelib, unga a ’zo 
bo'lgan hukum atlardan tashkil topadi. N odavlat notijorat tashkilot­
lari esa davlatlararo bitim lar asosida tuzilm aydi va unga kiruvchi 
hukumatlardan iborat em as. N odavlat notijorat tashkilotlari milliy 
va xalqaro, um um iy va ju d a ixtisoslashgan bo‘lib, BM T tarkibiga 
kiruvchi tuzilm alar bilan m aslahat ham da operativ vakolatlar aso­
sida ham korlik qilishi mumkin. Biroq bu hoi davlatning nodavlat 
notijorat tashkilotlariga yordam bermasligini anglatm aydi” 1. Har 
bir davlat ichki xususiyatlari va tarixiy tajribalaridan kelib chiqib, 
ularga, ayniqsa, dastlabki paytlarda yordam berishi mumkin.
Konstitutsiyaning 56-moddasiga k o ‘ra, 0 ‘zbekiston Respub- 
likasida qonunda belgilangan tartibda ro'yxatdan o ‘tgan kasaba 
uyushmalari, siyosiy partiyalar, olim larning jam iyatlari, xotin-qiz- 
lar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushm alar, om m aviy 
harakatlar va fuqarolam ing boshqa uyushm alari jam o at birlash- 
malari sifatida e’tiro f etiladi. N odavlat notijorat tashkilotlari jam - 
iyatdagi ijtimoiy sohalar: ta ’lim, fan, m adaniyat, san’at, sogMiqni 
saqlash, ish bilan bandlik kabi muammolarni hal qilishda ko‘mak- 
lashadi2.
N odavlat notijorat tashkilotlari jam o at nazoratini ham amalga 
oshiradilar. N atijada bu tashkilotlam ing davlat hokim iyati tuzil- 
malari faoliyati ustidan ta ’sirchan jam oatchilik nazoratini amalga 
oshirishdagi roli tobora ortib boradi.
Hozirgi kunda jam oatchilik va fuqarolik nazorati instituti ja- 
miyatning davlat bilan o ‘zaro samarali aloqasini ta ’m inlash, odam-
1 Mamadaliyev Sh.O. Xalq hokimiyati: nazariya va amaliyot. — Т., 2003. — 
В.177—178.
2