Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Abu A li ibn Sino.
Tarbiya haqida. Tib qonunlari. 1-jild. — Т.: Meros, 1992. — 
B.75.
2 
Крапивенский С.Э.
Социальная философия — Москва, 1998. С. 285-286.
104

---

gan m avqeiga muvofiq keladi. Shaxsning jam iyatga ta ’siri, uning 
hayotga munosabatdagi faolligi darajasiga bogMiq. Shaxslarning 
muayyan tarixiy davrdagi faoliyatlari’ jam iyatda tutgan o ‘rinlariga 
ko‘ra: a) oddiy; b) talantli; v) buyuk; g) geniy turlarini k o ‘rsatish 
mumkin. Oddiy shaxsning jam iyatga ta’siri asosan tor doirada — 
mikromuhitda bevosita seziladi. Buyuk shaxslar, tarixiy zotlar, da- 
holar o ‘z faoliyati bilan jam iyatga ijobiy yoki salbiy ta ’sir etishi, 
uning hayotida chuqur iz qoldirishi mumkin.
Geniylik shaxs qobiliyati v a faoliyatining betakrorligida nam o­
yon boMadi. Geniy ijodi va faoliyati o ‘ziga xosligi bilan, insoniyat 
jam iyati taraqqiyoti uchun alohida tarixiy ahamiyati bilan xarakter- 
lanadi.
Ijtimoiy fikr sohasida buyuk shaxs tushunchasi qoMlanadi. 
Shaxsning buyukligi o‘zi m ansub boMgan ijtimoiy guruh, elat yoki 
xalqning fikr-o‘yini ifodalab, ulam ing asosiy maqsad-muddaolarini 
tarixiy jarayonlam ing obyektiv m antiqiy talablariga m os amalga 
oshirishda hal qiluvchi ishlam i bajara olishidadir. Bunday shaxs­
ning faoliyatida o ‘z x a lq in i baxtli-saodatli qilish, o.‘zligini го‘уоЫ 
ga chiqarish, m illiy va davlat mustaqilligini himoya qilish, xullas 
insoniyat yalpi ilgarilam a harakatiga k o ‘m ak berishda belgilovchi 
o ‘rin egallaydi. Bunday holatda shaxs tarixning subyekti darajasiga 
ko‘tariladi.
Jam iyat uzluksiz harakatda, o ‘zgarishda boMgani singari, shaxs 
ham doimo harakatda, o ‘zgarishda boMadi va bu holat shaxsnnig 
takomillashuvidan iborat dinam ik tizimni ifodalaydi. F aylasuf olim 
A nvar Choriev shaxsning shakllanishi va takomillashuvi uch asosiy 
bosqichni:
— vujudga kelish, shakllanish;
— ulg‘ayib borish;
— takomillashishni o ‘z ichiga qarmab oladi, deb hisoblaydi.1
Jamiyat va shaxs orasidagi aloqadorlikka ijtimoiy-tarixiy nuqtai
nazardan yondoshm oq lozim. Bu narsa, bir tom ondan, shaxsning 
jam iyatga ta ’siri turli davrlarda o ‘ziga xos nam oyon boMishini kel-
1 Anvar Choriyev. Inson falsafasi. II. Mustaqil shaxs. - Т., 2002. -B.105.
105

---

tirib chiqaradi. Ikkinchidan, jam iyat turli davrlarda shaxs oldiga 
turli vazifalam i qo‘yadi. Shunga k o ‘ra, Sharq m adaniyatida dono- 
lik, botirlik, kam tarlik odillik qadrlangan; qadim iy Yunonistonda 
aqliy barkam ollikka yerishish yuksak baholangan; sanoatlashgan 
jam iyatda tadbirkorlik, tashabbuskorlik qadrlangan.
Jam iyat va shaxslar orasidagi o‘zaro aloqa va m unosabatlar 
tahlili shundan dalolat beradiki, jam iyatning sivilizatsiyali taraqqi­
yoti shaxs rolining tobora o ‘sib boruviga olib keladi. B u hoi shaxs 
erkinligi bilan m as’uliyatini dolzarb masalaga aylantiradi. Shu mu­
nosabat bilan erkinlikning o ‘zi nima? Erkin shaxs qanday shaxs? 
kabi savollarga jav o b topish lozim bo‘ladi. A w alo , erkin shaxs 
deganda m ustaqil shaxs nazarda tutiladi. M ustaqil shaxs mustaqil 
fikrlash, ishlash, yashash malakasiga ega boMgan individ.1
Shaxs m ustaqilligini ta’minlovchi eng muhim kafolatlaridan 
biri — insondagi erkinlik va m as’uliyat tuyg‘ularining u y g ‘unlash- 
ganidir. Erkinlik m uam m osiga faylasuflar o ‘z munosabatlarini 
bildirganlar. R us faylasufi N .Berdyaevning fikricha, erkinlik tu­
fayli inson tanlash, saralash im koniyatiga ega boMadi. Lekin faqat 
tanlashning o'zigina erkinlikni ta ’m inlab bera olm aydi. Xaqiqiy 
erkinlik ijodkorlikni taqozo etadi. Inson erkinligini ijodkorlikdan, 
bunyodkorlikdan ajratish m um kin emas.
D eterm inistik konsepsiya tarafdorlari erkinlik insonning obyek­
tiv zaruriyatni anglab olish qobiliyati, deb tushunadilar. Erkinlik 
tanlash uchun im koniyat mavjud boMgan joyda vujudga keladi. 
E rkinlik insonning o ‘z maqsadlariga erishishining muhim omili, 
uning uchun berilgan imkoniyatdir.
M ustaqil shaxsga xos asosiy xususiyat erkinlikdir. Erkinlik 
tushunchasining m a’nosi kishining o ‘z istagi bo‘yicha ish tutishidir. 
Erkinlik jam iyat hayotining turli sohalari bilan bevosita bogMiq. 
Shunga ko‘ra erkinlik deganda: a) iqtisodiy; b) siyosiy; v) m a’naviy 
erkinlik nazarda tutiladi. Iqtisodiy erkinlik, bu a w a lo m ajbur qi- 
lishdan ozodlikdir. Ayni vaqtda iqtisodiy erkinlik inson tomonidan 
ijtimoiy m ehnat turini tanlab olishda, m ulkka m unosabatda va qa-
1 Anvar Choriyev. Inson falsafasi. II. Mustaqil shaxs. - Т., 2002. —B.43.
106

---

yerda faoliyat ko‘rsatishni tanlab olishda nam oyon boMadi. Bunda 
shaxs ham o ‘z intilishlari, ham real jam iyatning real imkoniyatla- 
ridan kelib chiqadi.
Siyosiy erkinlik hayot kechirish uchun zarur huquq va erkin- 
liklam ing mavjudligi bilan tavsiflanadi. Taraqqiy etgan jam iyatda 
davlat insonning haq-huquqlarini kafolatlaydi. Saylash — saylanish 
huquqi, adolatli davlat tizim i, xalqning davlat aham iyatiga m olik 
m asalalam i hal qilishdagi hal qiluvchi ishtiroki, y a ’ni demokratik 
huquq va erkinliklardan foydalanish siyosiy erkinlik tushunchasida 
ifodalanadi.
M a’naviy erkinlik deganda, a w a lo , vijdon erkinligi, jam i­
yat m a’naviy hayotida ishtirok etish, m a’naviy boyliklardan bah- 
ram and boMish, ijodning u yoki bu turi bilan shug‘ullanish, s o 'z
erkinligi kabilar nazarda tutiladi.
Erkinlik m as’uliyat, javobgarlik bilan bevosita boglik. Erkinlik 
va m as’uliyat inson faoliyatinnig o 'zaro uzviy bogMiq ikki tom onini 
tashkil etadi. M as’uliyat a w a lo , javobgarlik m a’nosini ifodalaydi. 
M as’uliyat — ijtimoiy ahamiyatli burch va vazifalam ing bajarili- 
shi, m uayyan axloqiy tam oyillarga rioya qilish b o'yicha shaxsning 
jam iyat a ’zolari oldidagi javobgarligi. Erkinlik kabi m as’uliyat 
ham xilm a-xil ko'rinishlarda nam oyon boMishi mumkin. Siyosiy, 
huquqiy, axloqiy m as’uliyat, shaxs m as’uliyati, jam o a m as’uliyati 
v ah .k . shular jumlasidandir.
M as’uliyat jam iyat, ijtim oiy guruh tom onidan shaxsga qo 'y i- 
ladigan talablar asosida shakllanadi. B u talablam ing shaxs tomo­
nidan o'zlashtirilishi uning xatti-harakatlari, faoliyatida nam oyon 
bo'ladi. Shaxsning shakllanishida m as’uliyat hissini tarbiyalash 
muhim o 'rin tutadi. M as’uliyat shaxsning jam iyat m anfaatlarini qay 
darajada chuqur anglay olishini nazarda tutadi. Erkin shaxs aw alo. 
jam iyat manfaatlarini anglagan, jam iyat oldidagi o 'z m as’uliyatini 
chuqur his eta oladigan inson. Jam iyat hayoti va taraqqiyoti inson 
faoliyatining mahsuli va ko'rinishi ekan, inson qanchalik m as’uli- 
yatni chukur his eta olsa, shunchalik u ongli faoliyat k o 'rsata oladi.
Demokratik jam iyatning shakllanishi va taraqqiyotni am alga 
oshirish jarayoni ketayotgan hozirgi sharoitda odam lar o'rtasida
107

---

am al qiladigan axloqiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, diniy va maf- 
kuraviy m unosabatlam i yaxshilash va m ustahkam lash uchun xal- 
qim iz m a’naviyatini takom illashtirishga alohida e’tibor qaratilmoq- 
da. Shaxs va jam iyat m unosabatlarining axloqiy, huquqiy jihatlarini 
mustahkamlash inson shaxsini shakllantirishga, fuqarolik jam iyati- 
ning asoslarini yaratishga bog‘liqdir.
B u borada shaxs m a’naviyatini tinm ay boyitish, uni jam iyat- 
im iz m oddiy-m a’rifiy ishlarida faol ishtirokini ta ’m inlash muhim- 
dir. “Barcham iz yaxshi bilamizki, — degan edi Respublikam izning 
birinchi Prezidenti I.Karimov, — fuqarolik jam iyati asoslarini barpo 
etishning eng muhim tarkibiy qism i m a’naviyat va m a’rifat sohasi- 
da shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish olib bo- 
rishdan iborat” 1.
Darhaqiqat, shaxs kamolotining muhim om illaridan bo‘lgan 
m a’naviy madaniyatini rivojlantirish o‘z mazmun m ohiyati bilan 
insonning shaxs sifatida shakllanishiga, shaxs va jam iyat muno- 
sabatlarini yaxshilashga xizm at qiladi ham da yangi fuqarolik jam i­
yatini shakllantirishda muhim o ‘rin egallaydL
Shaxs va jam iyat munosabatlari asosida o 'zaro ham korlik, turli 
xalq va m illatlar o'rtasida hurm at va d o ‘stlik iplarini mustahkam­
lash, til va hozirgi zam on fani yutuqlarisiz (K om pyuter texnologi- 
yasi, internet orqali aloqalar o ‘m atish v a boshqalar) ta sa w u r qi­
lish qiyin. Zero, hozirgi zam on fani turli texnologik vositalar orqali 
ilm -fan sohasida, dunyo xalqlarining turm ush tarzi v a hayoti haqida 
taraqqiyotning ijtimoiy va iqtisodiy, m a’naviy va siyosiy jarayon- 
lari, xalqaro ahvollar xususida tez va oson axborot olish imkoniya- 
tiga dunyo xalqlari qatori o ‘zbek xalqi ham muvaffaq boMmoqda. 
Shaxs va jam iyat munosabatlarining yuqorida qayd qilingan jihat­
lari, faqat o ‘zaro munosabatlari bilan chegaralanm asdan, jam iyat 
taraqqiyotini ta ’minlashga va jam iyatni boshqarishda subyektning 
(shaxsning) rolini oshirishga ham o ‘z hissasini qo'shadi.
1