Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Ijtim oiy falsafaning funksiyalari. 
Ijtim oiy falsafaning asosiy 
ilm iy-nazariy funksiyalari um um falsafa funksiyalari bilan aloqa- 
dor. U lam i quyidagi tartibda keltirish mumkin:
— Dunyoqarashlik;
—Nazariy-m etodologik;
— Gnoseologik;
— Insonparvarlik;
— Mafkuraviy;
— Ijtimoiy-bashorat;
20

---

— Kommunikativ;
— Axloqiy-tarbiyaviy.
D unyoqarashlik funksiyasi.
Ijtim oiy falsafa xuddi falsafa kabi 
inson dunyoqarashini shakl 1 anti rad i. Aibatta inson dunyoqarashini 
shakllantirishda barcha bilim sohalari qatnashadi. Lekin ijtimoiy 
falsafa jam iyat va inson haqidagi yaxlit ta’limot sifatida jam iyat va 
insonning jam iyatdagi o ‘mi haqidagi bilim larining shakllanishiga 
yordam beradi, jam iyatda ro ‘y beradigan turli ijtimoiy jarayonlarga 
ongli m unosabatni shakllantirishga xizmat qiladi.
N azariy-m etodologik funksiyasi.
Ijtimoiy falsafa jam iyat tizimi 
va rivojlanishidagi um um iylikni aniqlash, ijtim oiy hayot sohalari- 
ning o'rnini ko'rsatib berish, inson bor!ig‘i va mohiyatini yoritish, 
insoniyat tarixining mohiyatini tushuntirib berish bilan boshqa xu- 
susiy ijtimoiy fanlar uchun o ‘ziga xos m etodologik asos vazifasi- 
ni bajaradi. Ijtim oiy falsafaning m etodologik funksiyasi deganda, 
ijtimoiy falsafaning jam iyatni to ‘g‘ri anglash m etodlari haqidagi 
fan ekanligi nazarda tutiladi. Falsafa tarixida olamni, shu jum ladan 
jam iyat' va insonni bilishning ikki asosiy m etodi shakllangan. Bu- 
lar: 
dialektika
va 
m etafizika.
Ijtim oiy hayotni o ‘rganishga dialekti- 
ka va metafizika turlicha yondashadi.
— agar dialektika ijtim oiy hayot hodisalarini o ‘rganishda, ular 
orasidagi eng um um iy universal aloqadorliklarga e ’tibor berishni 
taqozo etsa, metafizika aloqadorliklarni faqat tasodif sifatida o‘rga- 
nadi, har bir ijtimoiy jarayon, o ‘zgarish faqat o ‘ziga xos, takrorlan- 
mas, deb biladi.
— agar dialektika ijtimoiy hayot va insonni o ‘rganishda taraqqi­
yot tamoyilidan kelib chiqsa, metafizika faqat miqdoriy o ‘zgarish- 
lam igina tan oladi.
— agar dialektika olam ning barcha k o ‘rinishlari kabi jam iyat va 
inson olam ining m ohiyatida ziddiyatlar am al qiladi, ziddiyatlam ing 
borligi v a mutanosibligi jam iyat va inson m avjudligida namoyon 
bo‘ladi, ayni vaqtda ziddiyatlar orasidagi m unosabat taraqqiyotga 
olib boradi, deb bilsa, metafizika qaram a-qarshiiiklar ijtimoiy ja ­
rayonlarga xos em as, degan qoidaga asoslanadi.
21

---

G noseologik fim ksiya.
Ijtim oiy falsafa ijtimoiy borliqni bilish 
imkoniyatlari v a chegaralarini, ijtimoiy bilishning samarali y o ‘llari 
va usullarini ishlab chiqadi. U ijtim oiy bilish jarayonida subyekt- 
ning obyektga boMgan munosabatini tahlil qilish orqali ijtimoiy 
haqiqatni anglab etishning samarali pozitsiyalarini belgilab beradi. 
Xususan, I.K ant o ‘zining “S o f aql tanqidi” asarida falsafiy bilim- 
lam ing chegarasini quyidagi savollar bilan aniqlash mumkinligini 
aytib o ‘tadi:
— M en nimani bila olam an?
— M en nim a qilishim kerak?
— N im aga um id qilishim , ishonishim kerak?
K ant yuqoridagi uchta savolga javob topilsa, “Inson nima?” 1 
degan eng muhim savolga ham o ‘z-o ‘zidan javob topilishini, ham­
da inson muammosi har qanday gnoseologik faoliyatning markaziy 
muammosi ekanligini nazarda tutgan edi.
Insonparvarlik funksiyasi.
Ijtim oiy falsafa tom onidan ishlab 
chiqilgan har qanday ijtimoiy taraqqiyot modeli insonparvarlik me- 
zonidan kelib chiqadi. U tarixiy taraqqiyotning qaysi bir bosqichi- 
ni o ‘rganmasin, qaysi bir ijtimoiy-siyosiy tuzum ga baho bermasin, 
a w a lo inson m anfaatlariga qanchalik m os ekanligi nuqtai nazari- 
dan yondashadi. Zero, ijtim oiy taraqqiyot - ijtimoiy falsafa nazdida, 
a w a lo insonparvarlik m uhitining qaror topib borishi bilan belgi- 
lanadi. B u borada ishlab chiqilgan ijtimoiy-falsafiy nazariyalar va 
konsepsiyalar jam iyatda insonparvar m unosabatlar o'rnatilishiga 
xizm at qiladi. Eng qadimiy davrlardan falsafani inson, uning mo­
hiyati, qadr-qimmati qiziqtirib kelgan. Aslida falsafa inson hayo­
tining m a’nosini o ‘ylashdan boshlangan. Ijtimoiy falsafa “Inson va 
olam”, “ inson-inson”, “ inson-jamiyat” muammolarini hal qilishga 
yordam beradi.
Ijtim o iy prognozlash fu n ksiya si.
Ijtim oiy falsafa ijtimoiy jaray­
onlam i ilmiy boshqarishda muhim aham iyat kasb etadi. B u bora­
da ishlab chiqilgan futurologik konsepsiyalar ijtimoiy taraqqiyot 
qonunlariga tayanib, ijtimoiy jarayonlar tendensiyasi v a istiqbolini
1 
Кант И.
Сочинение: В 6 т. -М., 1964. Т.З. С. 661.
22

---

aniqlashda, kelajakni anglash va ilmiy bashorat qilish orqali jam i­
yatni samarali boshqarish borasida muhim tavsiyalar beradi.
A xloqiy-tarbiyaviy fu n ksiya .
Ijtim oiy falsafa axloqiy-tarbiyaviy 
funksiyani ham bajaradi. U ning bu funksiyasi insonni tarbiyalash- 
ga, unda insoniy, axloqiy xislatlarni jonlantirishga y o ‘naltiril- 
gan. Insonni shakllantirish va rivojlantirish unda falsafiy fikrlash 
madaniyatini qaror toptirishni nazarda tutadi.
K om m unikativ fu n ksiya .
Ijtim oiy falsafa barcha ijtimoiy fanlar 
tomonidan ishlab chiqilgan nazariyalarni integratsiya qilish, bu fan­
lar o'rtasida doimiy aloqani ta ’minlash bilan kom m unikativ funk­
siyani bajaradi.
M afkuraviy funksiya.
Ijtim oiy falsafiy g ‘oyalar umumbashariy 
muammolami hal etish, farovon kelajakni barpo etish y o ‘lida in- 
soniyatni ezgu m aqsadlar sari yetaklovchi, ulam i hamjihatlikka, 
jipslikka chorlovchi, jahonda yalpi tinchlikni, teng va adolatli ham- 
korlikni qaror toptirishga hizm at qiluvchi m afkura boMadi.
Umuman olganda, ijtimoiy falsafaning oliy o 'q u v yurtlarida 
o ‘qitilishi talaba yoshlam ing dunyoqarashi kengayishiga, ijtimoiy. 
voqeMikka ongli munosabatda boMishiga, ulam ing qaysi bir soha'- 
ning mutaxassisi boMishidan qat’iy nazar, ijtim oiy jarayonlarga 
keng planda yondashishlariga imkon beradi.