Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Ijtim oiy falsafaning tushunchalari va asosiy tamoyillari. 
Ijti- 
m oiy-falsafa jam iyatni tadqiq etishda m a’lum tushunchalar tizimi- 
ga tayanadi. Ijtimoiy falsafa tarixida ishlab chiqilgan ko'pgina yalpi 
tushunchalarda ijtimoiy hayotning eng um um iy aloqadorliklari va 
xususiyatlari ifodalangan. Bular ijtimoiy voqelikning inson ongida 
aks etganligi natijasi va fikrlash faoliyati vositalaridir.
16

---

Ijtim oiy falsafaning asosiy tushunchalari tasnifi zaminiga 
jam iyatni falsafiy tushunishning asosiy tam oyillari qo‘yilm og‘i 
lozim. “Jamiyat”, “ijtim oiy munosabat”, “ijtim oiy aloqa”, ’’ijtim oiy 
ong”, “ijtimoiy ishlab chiqarish”, “ijtim oiy jarayon”, “obyektiv 
ijtimoiy shart-sharoit”, “ ijtimoiy taraqqiyot”, “subyektiv om il”, 
“tarixiy qonuniyat”, “sivilizatsiya”, “m adaniyat”, “qadriyat”, 
“ehtiyoj”, “m anfaat”, “shaxs”, “ oila”, “ ijtimoiy turm ush”, “ijtimoiy 
bilish”, “ijtimoiy bashorat” va hokazo tushunchalar jam iyatni yaxlit 
ijtimoiy tizim sifatida ifodalaydi.
Faoliyatlilik tam oyiliga ko‘ra ishlab chiqilgan tushunchalar 
jam iyatning iqtisodiyoti, m a’naviy va siyosiy sohalariga tegish- 
li bo'lad i. Xususan, iqtisodiyot sohasi tushunchalariga “iqtisodiy 
ishlab chiqarish”, “iqtisodiy taqsimot”, “mehnat”, “m ehnat taqsi- 
moti”,“m ulk”, “iste’mol”, “texnika”, “texnologiya” singari katego- 
riyalar kirsa, “ijtimoiy ong”, “fan”, “m a’rifat”, “e ’tiqod”, “ma- 
fkura” va hokazolar m a’naviy soha tushunchalaridir. Siyosiy soha 
tushunchalari esa o ‘zichiga “siyosat”, “hokim iyat”, “siyosiy hoki- 
miyat”, “davlat”, “siyosiy tashkilot”, “boshqaruv”, “dem okratiya”, 
“diktatura” va hokazolam i oladi. Ijtim oiy sohaga oid tushunchalar 
sirasiga “ijtim oiy s in f ’, “mi Hat”, “elat”, “ijtim oiy qatlam ”, “ijti­
moiy guruh” va h.k. lar kiradi.
Ijtim oiy falsafaning muayyan soha bilan chegaralanm agan uni­
versal tushunchalari ham m avjud bo‘lib, bular: “jam iyat”, “ ijtimoiy 
munosabat”, “ inson”, “shaxs”, “ ijtimoiy taraqqiyot”, “subyekt”, 
“harakatlantiruvchi kuch” , “omil” va boshqalardir. B u tushunchalar 
jam iyatning barcha sohalaridagi jarayonlarni tadqiq etishda funda­
mental ahamiyat kasb etadi.
Falsafiy tam oyillar nuqtai nazaridan ishlab chiqilgan tushuncha- 
lam ing chegarasi doim iy emas. Tushunchalam i h ar qancha dara- 
ja d a m a’lum tartibotlarga keltirishga urinilm asin, ular o ‘rtasidagi 
m e’y o r ham isha shartlidir. Chunki ularda aks etadigan ijtimoiy 
borliq hodisalari, voqealari va jarayonlari doim o o ‘zaro ta ’sirda 
bo‘lib, bu chegarani o ‘zgartirib turadi.
Ijtim oiy falsafaning markaziy bosh tushunchasi, bu — “jam iyat” 
va “ijtim oiy munosabat” tushunchalaridir. B oshqa h ar b ir tushun-
17

---

cha m ana shu tushunchalar bilan bevosita integrallashadi. “Jam­
iyat” k o ‘p qirrali tushunchadir. Zero, jam iyatga sifat muayyan- 
ligiga ega boMgan yaxlitlik tarzida qarash har qanday talqinning 
m arkazida turadi.Yuzaki qaragandagina jam iyat uni tashkil etgan 
kishilam ing oddiy yigMndisiday ko‘rinadi. Lekin chuqurroq qaral- 
sa, unda kishilarning bir-biri bilan amalga oshirayotgan k o ‘pdan- 
ko‘p munosabatlari mavjudligi, bu m unosabatlar o ‘zaro taqozalan- 
ganligi,o‘zaro ta ’sirda ekanligi maMum boMadi. Q at’iy m a’noda 
kishilarning borligM ulam ing mimosabatlari orqali ta ’minlanadi. 
Bular jam iyatda sodir boMayotgani tufayli doim o ijtim oiy tabiatga 
egadir, binobarin, ular ijtimoiy munosabatlardir.
Ijtim oiy munosabatlar birlikda olinganida ijtimoiy borliqning 
aniq tarixiy shaklini ifodalaydi. Ijtim oiy borliqning mazmuni esa 
kishilar hayoti jarayonlaridan iboratdir. B u jarayonlam ing asosiy 
tom onini jam iyat moddiy, m a’naviy hayoti tashkil etadi. U lam ing 
boshqa tomoni esa ana shu m oddiy va m a’naviy hayotini ta ’min- 
lash usulining mavjudligi va harakatini ifodalaydigan ijtimoiy ja- 
rayonlardir. Bularning mazmuni jam iyat a’zolarining am aliy muno­
sabatlari yigMndisidan iborat boMadi. Shu sababdan ham “jam iyat” 
va “ ijtimoiy munosabatlar” tushunchalari ijtimoiy falsafaning bar- 
cha kategoriyalarini koordinatsiya qiluvchi muhim tushunchalar hi- 
soblanadi.
Shuningdek, ijtimoiy falsafa jam iyatda ro‘y beradigan hodisa 
va jarayonlam i tahlil qilishda quyidagi tamoyillarga tayanadi:
O byektivlik tam oyili
— ijtimoiy voqelikni m avjud ijtimoiy-si- 
yosiy tuzum mafkurasidan, muayyan sinfga mansublikdan kelib 
chiqadigan dunyoqarash ham da hayotiy moMjallardan holi tarzda, 
ilmiy asosda o'rganish.
B ir butunlik (tizim lilik) tam oyili
- jam iyatga yaxlit va bir butun 
tizim sifatida yondashish. Ijtim oiy jarayonlar nechogMi xilma-xil 
ko‘rinishga ega boMmasin, ularga alohida fragm entar hodisalar 
em as, balki bir butun boMgan jam iyat bag‘rida o ‘zaro bir-biri bi­
lan bogMiq va aloqador boMgan jarayonlar yahlitligi sifatida qarash 
lozim. Zero, har qanday ijtimoiy hodisa yakka holda vujudga kel- 
m aydi yoki m avjud boMmaydi. X oh u jam iyatning siyosiy hayotiga
18

---

oid boMsin, xoh sotsial yoki m anaviy hayotiga xos voqelik boMadi- 
mi, baribir u ijtimoiy organizm ning butun tizim iga daxldordir.
Tarixiylik tam oyili —
bunda jam iyat hayotida ro‘y beradigan 
hodisa va jarayonlar doim iy o ‘zgarish va rivojlanishda deb qa- 
raladi. H ar bir ijtimoiy hodisa tarixiy genezisga va evolyutsiyaga 
ega. U lam ing m avjud bo‘lishi yoki m uayyan m ohiyatga ega 
boMishi tarixiy shart-sharoitlar bilan bog‘liq. D em ak, masalan 
biz o ‘tmishdagi biror ijtim oiy tuzum ga baho bermoqchi boMsak, 
faqat bugungi shart-sharoitlardan em as, balki o‘sha davrda mavjud 
bo‘lgan shart-sharoitlarni, mavjud holatni yuzaga keltirgan tarixiy 
om illam i ham hisobga olishim iz lozim. Shuningdek, ijtimoiy 
hodisalami tahlil qilishda ulam i tarixiy kontekstdan sun’iy ravishda 
ajratib olish yaramaydi.
M antiqiylik tam oyili
— har b ir ijtimoiy jarayon obyektiv m antiq 
qonunlariga bo‘ysunadi. Shuning lichun ijtimoiy ilmiy xulosalar 
aniqlikka va asoslanganlikka tayanishi zarur. B u ijtimoiy hodisalar 
va jarayonlam ing rivojlanish manbaini tashkil etuvchi ziddiyatlam i 
aniqlash va tahlil qilish uchun ham muhim. Shuningdek, ijtimoiy 
falsafa xuiosalari, nazariyalari yoki konsepsiyalarining qanchalik 
haqiqatga da’vogar bo‘lishi m antiqiy xulosa chiqarish qoidalariga 
muvofiq boMishiga bogMiq.
Vorislik tam oyili —
ijtim oiy hodisa va jarayonlam i tarixiy voris- 
lik nuqtai nazaridan o ‘rganish muhim. Chunki, h ar qanday ijtimoiy 
jarayonning yuzaga kelish sabablari hamda oqibatlari m ajud boMa­
di. H ar b ir ijtimoiy hodisa vorislik qonuniga binoan keyingi hodi- 
salarga daxldor boMadi. Shunga k o ‘ra bu tam oyil ijtimoiy hayotda 
qadriyatlam i qayta baholash ham da taraqqiyotga xalaqit berayot- 
gan konservativ, reaksion hodisa va jarayonlam i aniqlashda yor- 
dam beradi.
E htim ollik tam oyili
— ijtimoiy voqelik to ‘g ‘risidagi h ar qanday 
falsafiy bilim m a’lum darajada ehtim oliy xususiyatga ega deb qa­
rash lozim. Ijtim oiy falsafa falsafiy fan boMganligi va u o'rgana- 
yotgan m asalalar o ‘ta umumlashtirilganligi, abstraksiya qilinganli- 
gi bois m utlaq haqiqatga d a ’vo qilmaydi. H ar bir chiqarilgan xulosa 
qat’iy tarzda em as, “boshqacha boMishi ham m um kin” degan nuqtai
19

---

nazarga asoslanadi. B u nisbiy xarakterga ega bo‘lib, bundan ijti­
moiy-falsafiy bilim lar ishonchsiz ekan, degan xulosaga kelmaslik 
lozim. Shu sababli ham ijtimoiy falsafa tadqiq etadigan masalalar 
nihoyatda bahsli bo‘lib, doim yakdil xulosalar chiqarish imkonini 
beravermaydi.
Insonparvarlik tam oyili
— ilgari surilgan har qanday ijti­
moiy-falsafiy nazariya yoki konsepsiya: u jam iyat istiqboli to ‘g ‘ri- 
sida boMadimi, ijtim oiy m uam m olar yechim i to 'g 'risid a boMadimi, 
albatta insonparvarlikka tamoyiliga asoslanishi lozim. B u tam o- 
yilni ijtim oiy falsafaning bosh tamoyili deb qabul qilish m aqsadga 
muvofiq. Zero, har qanday bilim a w a lo inson m anfaatlarini ifoda 
etm og‘i, uning farovonligi ham da baxtu-iqboli uchun xizm at qil- 
m og‘i kerak. Am m o ijtimoiy-falsafiy g ‘oyalar tarixida h ar doim 
ham bu tam oyilga to ‘la amal qilinmagan. B ir m uam m oning ijti­
moiy-falsafiy yechim iga doir bir qancha nazariyalar g ‘ayriinsoniy 
aham iyat kasb etganligiga tarix guvoh. M asalan, hozirda ham aho- 
lining haddan tashqari k o ‘payib borishi bilan bogMiq yuzaga kela- 
yotgan muammolarning yechim iga doir k o ‘plab variantli nazari­
yalar m avjud. Am m o m asala uning tez va qisqa fursatlarda yechim
topishida em as, balki ana shu yechim inson m anfaatlariga nec- 
hogMik m os kelishi bilan hal etilishi ijtimoiy falsafa uchun muhim 
jih a t hisoblanadi.
Yuqoridagi tam oyillar ijtimoiy-falsafaning* asosiy tadqiqot ta- 
m oyillari hisoblanib, uning boshqa tamoyillari ana shulardan kelib 
chiqadi. Ayni vaqtda bu tam oyillar o ‘zaro aloqadorlikda amal qili- 
shi lozim.