Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Ijtim oiy falsafaning gum anitar fanlar tizim ida tutgan o‘rni.
Falsafiy bilim lam ing asrlar osha taraqqiy etib borishi natijasida
' 
Момджян К. X.
Введение в социальную философию. М., 1997.С. 224.
2
Основы современной философии / Под ред. Ю. Н. Солонина и др. 
СПб., 2001. С. 224.
3 
Момджян К-Х.
Философия общества // Кузнецов В. Г., Кузнецова И. Д., 
Миронов В. В., Момджян К. X. Философия. М., 1999. С. 264-265.
9

---

ulam ing zam irida bir qator falsafiy fanlar yuzaga keldi. Falsafaning 
strukturasi bosqichma-bosqich shakllanib uning tarkibida avval 
ontologiya, o ‘zaro aloqadorlik va taraqqiyot konsepsiyasi, gnose- 
ologiya, form al m antiq kabi tarmoqlar, so‘ng beshinchi tarkibiy 
elem ent sifatida ijtimoiy falsafa falsafiy fanlar tizim idan o ‘rin oldi.
Dem ak, ijtimoiy falsafa fan, ilmiy bilimlar taraqqiyotida amai 
qiladigan differensiatsiya jarayonining natijasi hisoblanadi. Ilmiy 
bilim lar taraqqiyotida differensiya ikki xil tarzda kechgan.
Dastlabki davrlarda odamlarning bilim lari falsafa fani doirasida 
jam langan, keyinchalik uning asosida boshqa fanlar shakllangan.
Ikkinchi y o ‘nalish muayyan fan doirasida bilim larning chuqur- 
lashuvi shu fanning tarmoqlarini keltirib chiqargan. Fan doirasida 
yangi bilim lam i o ‘zida m ujassamlashtirgan fanning yangi sohalari 
paydo boMgan.
Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, falsafaning har b ir tarkibiy 
elem entining yuzaga kelishi ijtim oiy-tarixiy zarurat taqozosidir. 
Ijtim oiy falsafaning yuzaga kelishi ham ayni insoniyatning o ‘z ijti­
m oiy mohiyatini, birgalikda hayot kechirish sabablari, a ‘zi yashab 
turgan ijtimoiy borliqning mavjudlik va taraqqiyot qonunlarini, 
bu obyektiv qonunlar mohiyatini tushunib olishi ham da sh u orqali 
ulardan o ‘z ideallari, maqsad va moMjallarini ro‘yobga chiqarish 
yoMlari va vositalarini aniqlab olishda foydalanishga boMgan ehti- 
yojlarining hosilasidir. B u kabi ehtiyojlar inson va jam iy at hayo­
tining u yoki bu jihatlarini o ‘rganuvchi barcha fanlar, xususan ijti­
m oiy fanlarning yuzaga kelishi va ularning bir butun tizim sifatidagi 
integratsiyasini qaror toptirdi. Shu sababli ham ijtimoiy falsafa o ‘z 
tadqiqot yo‘nalishida mutlaq mustaqil holatda faoliyat yuritmay, 
balki falsafaning qator tarmoqlari ham da konkret am aliy metodlar 
bilan qurollangan mustaqil fanlar: ontologiya, gnoseologiya, 
mantiq, falsafiy antropologiya, axloqshunoslik, nafosatshunoslik, 
tarix falsafasi, tarix, sotsilogiya, siyosatshunoslik, iqtisod naza- 
riyasi va h.k.lar bilan ilmiy-nazariy ham korlikda faoliyat yuritadi. 
Ijtim oiy falsafa boshqa fanlar ilmiy-nazariy integratsiyaga kirish- 
sa-da, obyekti, predmeti, bahs mavzusi, funksiyalari va tamoyillari 
jihatdan o 'zig a xos xususiyatlarga ega.
10

---

Shu sababli ham Ijtim oiy falsafaning falsafiy bilim lar va ijtimoiy 
fanlar tizim idagi o ‘rni, roli, yondashuvi ham da bahs mavzusida- 
gi o ‘ziga xosligi singari masalalarga aniqiik kiritish m uhim vazi- 
falardan biridir. Ayniqsa, falsafa va ijtimoiy falsafa, ijtimoiy falsafa 
va sotsiolgiya, tarix falsafasi va ijtimoiy falsafaning o ‘zaro muno- 
sabatini aniqlash hayotiy zaruriyatga aylandi. Gap shundaki, uzoq 
yillar davom ida sobiq sovet jam iyatida o 'q itib kelingan tarixiy ma- 
terializm ga ayni bir vaqtda ham ijtimoiy falsafa, ham sotsiologiya 
sifatida qarab kelindi. Vaholanki, tarixiy materializm o ‘z predm eti, 
tushunchalari, yondashuvi va tamoyillari bilan cheklangan falsafiy 
ta ’lim otlardan biri edi, xolos. Shuningdek, ijtim oiy falsafa sotsi­
ologiya fanidan ham o ‘z predmeti, tushunchalari, bilish usullariga 
k o ‘ra tubdan farq qiladi. Ijtim oiy falsafa um um bashariy falsafan­
ing tarkibiy qismi, yaxlit jam iyat to ‘g ‘risidagi ta ’limotdir, sotsiolo­
giya esa em pirik tadqiqotlar va ilmiy faktlarga tayanib konkret ja ­
m iyat to ‘g ‘risida aniq bilim lar beradi. Ijtim oiy falsafa sotsiologiya 
fanining ham da boshqa ijtim oiy-gum anitar fanlarning xulosala- 
ri, yutuqlariga tayanib, jam iyatning um um iy manzarasi, ijtimoiy 
borliqning o ‘ziga xos taraqqiyot qonunlari to ‘g ‘risida eng um um iy 
ta sa w u rla r hosil qilishga imkon beradi. Ijtim oiy falsafa umuman 
kishilik jam iyatining paydo bo'lishi, jam iyatning mohiyati, inson- 
ning ijtimoiy tabiati, uning jam iyatdagi o‘m i va roli to ‘g ‘risida 
bahs yuritadi.
Shuningdek, ijtim oiy falsafa falsafa fani bilan uzviy b o g ‘liq. 
Ijtim oiy falsafa jam iy at haqidagi falsafiy bilim lar tizim i sifatida 
falsafa fanidan kelib chiqqan. A gar falsafa olam va odam mu- 
nosabatlari tahlili bilan shug‘ullansa, ijtim oiy falsafa jam iyat 
va inson m unosabatlarini tadqiq etadi. A gar falsafa olam , uning 
m ohiyati, qonuniyatlari to ‘g ‘risidagi fan b o ‘lsa, ijtim oiy falsafa 
olam ning tarkibiy qism i b o ‘lgan jam iy a t haqidagi falsafiy bilim ­
lar tizim i hisoblanadi. Ijtim oiy falsafa falsafa fani bag‘ridan o ‘sib 
chiqqan. U ni falsafiy ta ’lim otlam ing o ‘ziga xos k o ‘rinishi sifati­
da tahlil qilm oq lozim. Ijtim oiy falsafa ontologiya, gnoseologiya, 
m etodologiya, antropologiya ta ’limotlari bilan bevosita bog‘liq, u
11

---

shu ta ’limotlarning jam iyatga izchil tatbiq etilishining natijasi va 
mahsuli hisoblanadi.
Ijtimoiy falsafa borliq falsafasi, ontologiya ta ’limoti bilan be- 
vosita bog‘liq ravishda shakllangan. Falsafa borliqni bir butun yax- 
lit olam sifatida olib o ‘rganadi. Ijtimoiy falsafa borliqning o‘ziga 
xos ko'rinishi, ijtimoiy borliq, uning mohiyati, qonuniyatlarini aks 
ettirish bilan shug'ullanadi.
S.E. Krapivenskiy ijtimoiy falsafaning yaxlit borliqning ijtimoiy 
shaklini o ‘rganishi uni “sotsial ontologiya” 1 deb atash zarurligini 
ta ’kidlaganda, borliqning ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan barcha 
jarayonlari, ijtimoiy borliqning yashash va taraqqiy etish qonuni­
yatlari ijtimoiy falsafaning tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkinligini 
nazarda tutadi.
Ijtimoiy falsafa gnoseologiya (bilish) bilan bevosita bog'liq. 
Falsafa olamni bilishga dahldor muammolar bilan shug‘ullansa, ij­
timoiy falsafa inson o ‘z ongi bilan jamiyatni bilishga qodirmi, de- 
gan savolga javob izlaydi. Falsafiy bilimlar obyektiv olamning in­
son ongida aks etish masalalari bilan shug‘ullansa, ijtimoiy falsafa 
ijtimoiy hayotning inson ongida aks etish muammolarini o ‘rganadi 
va inson ongi jam iyatga qanday munosabatda? degan savolga javob 
izlaydi.
Falsafada olamni bilish usullari m etodologiya ta ’lim otida o ‘z 
ifodasini topgan. Ijtim oiy falsafa esa inson va jam iyatni o ‘rgan- 
ish m etodologiyasi haqida bahs yuritadi.K o‘rinib turibdiki, falsa­
fa va ijtim oiy falsafa uzviy birlikda dialektik aloqadorlikda his­
oblanadi.
Umuman olganda falsafa va ijtimoiy falsafaning o ‘zaro alo- 
qadorligini quyidagi kategoriyalar nisbatidan ham aniqlab olish 
mumkin:
1 
Крапивенский С.Э.
Социальная философия: Учебник для гуманит.- 
соц. специальностей высших учебных заведений. 3-е изд., исправленное и 
дополненное. - Волгоград: Комитет по печати, 1996. С. 10.
12

---