Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Karimov LA.
Yangilanish va o (zgarishlar jarayoni ortga qaytmaydi.//Xavfsizlik 
va tinchlik uchun kurashmoq kerak. Т.10. - Т.: 0 ‘zbekiston, 2002. - B . 325.
120

---

- D avlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish;
- Sud-huquq tizimini isioh etish;
- Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so ‘z erkinligini 
ta’minlash;
- 0 ‘zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta ’m inlash va saylov 
qonunchiligini rivojlantirish;
- Fuqarolik jam iyati institutlarini shakllantirish v a rivojlanti­
rish;
- D em okratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashti- 
rishni yanada chuqurlashtirish.
Konsepsiyadagi asosiy vazifalardan biri fuqarolik jam iyati ins- 
titutlarining davlat va jam iyat boshqaruvidagi nufuzini oshirish 
hamda samarali jam oatchilik nazoratini y o ‘lga qo‘yishdan iborat. 
Shuningdek, fuqarolik jam iyati institutlarini rivojlantirish jarayoni 
jam oatchilik va fuqarolik nazorati institutiarining, jam iyatning dav­
lat bilan o ‘zaro samarali aloqasini ta’m inlash bilan uzviy bog'liq 
holda kechishi ko‘zda tutilmoqda.
K onsepsiyada fuqarolik jam iyati institutlarini rivojlantirish va 
demokratlashtirish, jahon hamjamiyatiga yanada chuqurroq integ- 
rasiyalashish, davlat boshqaruvida xalq irodasini to ‘liq ifodalash, 
aholining ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi ishtirokini faollashtirish 
maqsadida qator qonunlar qabul qilishga zarurat sezilayotgani har 
tomonlama asoslab berildi. Jum ladan, bu sohada am alga oshirila- 
yotgan islohotlam ing oshkoraligi va sam aradorligini, davlat organ­
lari bilan fuqarolar m unosabatida o‘zaro hamkorlikni ta ’minlash 
maqsadida “Ijtim oiy sheriklik to ‘g ‘risida”gi Qonunni qabul qilish 
kun tartibiga qo'yildi. Ayniqsa, bu qonunning “aholi turli qatlam- 
larining huquq va erkinliklari, manfaatlarini him oya qilishda no­
davlat notijorat tashkilotlarining davlat tuzilm alari bilan o ‘zaro 
munosabatlaridagi aniq chegaralarni belgilash va tashkiliy-huquqiy 
mexanizmlami takom illashtirish kabi masalalar bo'yicha huquqiy 
normalar”ni o ‘z ichiga olishiga alohida e’tibor qaratildi.
“Ijtim oiy sheriklik to ‘g ‘risida”gi Qonun fuqarolik jam iyati ins- 
titutlari harakatini kuchaytirib, davlat organlari bozor iqtisodiyoti 
mezonida ish yuritishiga qulaylik tu g ‘diribgina qolmay, fuqarolar-
121

---

ning ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklarini ta’minlash mexaniz- 
mi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, 
ijtimoiy sheriklik jam iyatdagi ijtimoiy qatlam lar va guruhlar man­
faatlarini adolat tamoyillari asosida muvofiqlashtiruvchi om ilga ay­
lanadi.
Shuningdek, konsepsiyada fuqarolarning o ‘zini o ‘zi boshqarish 
organlarini fuqarolik jam iyati instituti sifatida takomillashtirish, 
aholi manfaatlarini kengroq ifodalash uchun m ahallalar faoliyati- 
ning tashkiliy asoslarini yanada mustahkamlash, ish k o ‘lamini ken- 
gaytirish, davlat hokimiyati va mahalliy boshqaruv idoralari bilan 
o ‘zaro munosabatini izchillashtirish m aqsadida “Fuqarolarning 
o‘zini o ‘zi boshqarish organlari to ‘g‘risida”gi Q onunga o ‘zgartish 
va qo'shim chalar kiritish maqsadga muvofiq ekani ta’kidlandi. Bu 
m ahallalam i “...aniq y o ‘naltirilgan asosda aholini ijtimoiy qoMlab- 
quvvatlash, xususiy tadbirkorlik va oilaviy biznesni rivojlantirish 
m arkaziga aylantirish, shuningdek, ulam ing davlat boshqaruv or­
ganlari faoliyati ustidan jam oatchilik nazorati olib borish tizim i- 
dagi vazifalarini yanada kengaytirishga jiddiy e ’tibor qaratish” de^ 
makdir.
Albatta, mahallani fuqarolik jam iyati instituti sifatida rivojlan­
tirish, shu tarzda aholida o ‘zini o 'z i boshqarish m alakasini ku- 
chaytirish, har bir fuqaroda voqelikka daxldorlik, ogohlik va m as’- 
ullik hissini shakllantirish, ijtimoiy-siyosiy jarayonda faol ishtirok 
etishini ta ’m inlash uchun mustahkam huquqiy asos kerak. Shu 
m a’noda, m azkur qonun kuchli fuqarolik jam iyati kafolatlaridan 
biri bo'ladi.
Konsepsiyada m ahalla fuqarolar yig‘inlari mavqeini oshirish- 
ga ham alohida e ’tibor berildi. “Fuqarolar yig 'in i raisi (oqsoqoli) 
va uning maslahatchilari saylovi to ‘g ‘risida”gi Q onunga o ‘zgar- 
tish va q o ‘shimchalar kiritish haqidagi taklif shu m aqsadga xizm at 
qiladi. Unda yig ‘in raislari va maslahatchilarni saylashda yuksak 
talablar - “oqsoqollar va ulam ing maslahatchilari eng m unosib fu­
qarolar ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchayti- 
rishda mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta ’minlaydigan 
chora-tadbirlarni nazarda tutish” belgilab berildi.
122

---

Konsepsiyaga binoan «davlat hokim iyati va boshqaruvi organ­
lari tom onidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jam iyat, 
fuqarolik institutlari nazoratini am alga oshirishning tizim li va sa­
marali huquqiy mexanizmini yaratishga qaratilgan “0 ‘zbekiston 
Respublikasida jam oatchilik nazorati to‘g ‘risida”gi Qonunni qa­
bul qilish belgilandi. M azkur “qonunda jam oatchilik nazoratining 
turlari, shakllari va subyektlarini, nazorat predmetini, uni am alga 
I'shirishning huquqiy mexanizmlarini, shuningdek, m azkur sohada 
amaldagi qonun hujjatlarini ijro etmagani uchun m ansabdor shaxs- 
laming javobgarligi shartlarini belgilab qo‘yish zarur’Migi ta’kid- 
landi.
Fuqarolik jam iyatining eng muhim jih ati — insonga, uning 
erkinligi v a huquqlarini ta ’minlashga e’tibor qaratilishi, bu jara- 
yonda esa davlatning asosiy m as’ul siyosiy institut ekanligi m u­
him aham iyat kasb etadi. Shuning uchun ham konsepsiyada “inson 
huquqlari sohasida m iiliy harakat dasturini ishlab chiqish dolzarb 
aham iyatga ega” ekanligi ko'rsatib o'tildi. U nga m uvofiq ravish- 
da m azkur “dastur eng avvalo huquqni m uhofaza qilish va nazorat. 
organlari tom onidan inson huquq va erkinliklarining him oya qili- 
nishini ta ’minlash, jam iyatda inson huquqlari b o ‘yicha madaniyat- 
ni shakllantirish va shu kabi boshqa sohalarga oid qonunlarga rioya 
etilishi ustidan jam oatchilik monitoringini olib borishga qaratilgan 
chora-tadbirlarni o ‘zida mujassam etishi kerak”ligiga e ’tibor qa- 
ratildi.
Konsepsiyada m a’m uriy javobgarlik to ‘g ‘risidagi kodeksga 
jam iyat va davlat qurilishi, hududlarda ijtim oiy-iqtisodiy rivojla- 
nishning turli sohalarida nodavlat notijorat tashkilotlari huquqlarini 
belgilab bergan qonun hujjatlari talablarini buzganlik uchun davlat 
organlari m ansabdor shaxslarining javobgarligini kuchaytirishni 
nazarda tutadigan o ‘zgartish va qo‘shim chalar kiritishning tak- 
lif etilishi fuqarolik jam iyati institutlariga o ‘z konstitutsiyaviy va 
qonuniy vakolatlarini mustaqil institut sifatida am alga oshirishlari 
uchun keng imkoniyat yaratadi. Albatta, kodeksga kiritiladigan 
o‘zgartish va qo'shim chalar Konstitutsiyaning 58-m oddasini to ‘liq 
amalga oshirish imkonini beradi. Eng muhimi, nodavlat notijorat
123

---

tashkilotlam ing qonunlar doirasida erkin va mustaqil faoliyat yuri- 
tishi uchun huquqiy asoslar yanada takomiilashadi.
Konsepsiyada “atrof-m uhitni himoya qilishni ta ’m inlash tizimi- 
da nodavlat notijorat tashkilotlam ing roli va o 'rn in i belgilashga qa- 
ratilgan “Ekologik nazorat to ‘g‘risida”gi Qonun loyihasini ishlab 
chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini qabul qilish” taklifining 
ilgari surilishi nafaqat ekologik jarayonlam i yaxshilaydi, balki bu 
sohada aholi faolligini oshirishga, ekologik m adaniyatni shakllanti- 
rishga kuchli ta’sir etadi, desak m ubolag'a boMmaydi.
K o'rinib turibdiki, konsepsiyaning e ’lon qilinishi, unda ilgari 
surilgan m aqsad va vazifalam i am alga oshirish natijasida fuqaro­
lik jam iyati institutlari xalqaro m e’yorlar darajasida rivojlanadi, bu 
jarayonga bogMiq holda m am lakatda inson taraqqiyotini am alga 
oshirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Zero, hozirgi davrga ke­
lib inson manfaatlarini am alga oshirish inson taraqqiyotining asos­
iy kafolati ekan, bu jarayon faqat biz qurayotgan fuqarolik jam iyati 
sharoitida toMa-to‘kis am alga oshishi mumkin.
N azorat uchun savoliar
1. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat o‘rtasidagi aloqadorlik nima­
larda namoyon boMadi?
2. Fuqarolik jamiyati institutlari deganda nimani tushunasiz?
3. “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” konsepsiyasi- 
ning mohiyatini tushuntiring.
4. 0 ‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish konsepsiyasining 
ustuvor yo‘nalishlarini izohlang.
124

---

IJT IM O IY - TARIXIY TARAQQIYOT
Ijtim o iy ta rix iy ta ra q q iy o t tu sh u n c h a si v a u n in g m ohiyati. 
Ijtimoiy taraqqiyot ijtim oiy falsafaning asosiy bahsli m avzularidan 
biri hisoblanib, uning m ohiyati, subyektlari, omillari v a harakatga 
keltiruvchi kuchlarini ijtimoiy-falsafiy jihatdan tadqiq etish jam i- 
yatning rivojlanish dinam ikasini to ‘g ‘ri baholash im konini beradi.
Avvalo “taraqqiyot” tushunchasi falsafiy m a’noda rivojlanish- 
ning oddiydan m urakkabga, quyidan yuqoriga y o ‘na!gan shakli, 
uning yuksalishini ifodalaydi. Taraqqiyot jonsiz, anorganik tabiat- 
ga ham, jo n li, organik tabiatga ham , jam iyatga, inson tafakkuriga, 
ruhiyatiga ham xos bo‘lgan tabiiy va zaruriy jarayondir. Taraqqiyot 
mikro-makro-megadunyoda ham sodir b o ‘ladi. Taraqqiyot tufayli 
olamda mukammallashish, yuksalish ro‘y beradi, u vujudga kelish,- 
murakkablashish, ulg‘ayish, yangilanish, tiklanish, sistem a yasalish 
jarayonlari.tarzida am alga oshadi. Taraqqiyot yaxlit jarayondir. De- 
mak, taraqqiyotning jam iyatga xos ko‘rinishi, bu — ijtim oiy taraq- 
qiyotdir.
Ijtim oiy taraqqiyot tarixiylik xususiyatiga ega. Ijtim oiy taraq­
qiyot tarixiy davrda yuz beradi. Biz jam iyat tarixini tahlil qilish 
asnosida muayyan tarixiy taraqqiyot davrlarini, sivilizatsiyalam i 
aniqlashimiz m um kin bo‘ladi.
Jam iyatning yashashi, hayoti va faoliyati tartibsiz, stixiyali ra- 
vishda kechadigan jarayon emas. U m a’lum bir qonuniyatlar asosi­
da taraqqiy etadi. Jamiyat o ‘zining mavjudiik holatida tarixiy taraq­
qiyot qonunlari — progress va regress jarayonini obyektiv ravishda 
o‘z boshidan kechiradi. Bu dialektik jufitlik jam iyatning butun 
hayotini o ‘zaro o ‘rin almashgan holda belgilaydi.
“Progress” - ildanma harakat, “regress” —orqaga harakat m a’no- 
larini ifodalab, boshqacha aytganda progress-taraqqiyot, ilgarilan- 
m a rivojlanish jarayonini, aksincha regress esa tanazzul, inqiroz,
125

---

degradatsiya holatini ifodalovchi tushuncha sifatida q o ‘Manila- 
di. Bu ikki jarayonni ajratib turuvchi uchinchi holat ham mavjud 
boMib, bu “turg‘unlik” tushunchasi orqali ifodalanadi va aksariyat 
holatlarda salbiy m a’noda qoMlaniladi. “Turg‘unlik” tushunchasi 
agar taraqqiyotning oxiri m a’nosida qo‘llansa salbiy, agar ijtimoiy 
taraqqiyotning boshlanishi m a’nosida qoMlanilsa — ijobiy m a’no 
kasb etadi.
Tarixga nazar tashlasak, butun jam iyat hayoti m ana shu uchta 
holat asosida kechganligini ko‘rishimiz mumkin. Tarixda hali hech 
bir jam iyat mutlaq progressiv hayot kechirmagan. U ning progres- 
sivligini ta ’m inlab turgan om illar va shart-sharoitiam ing o ‘zgarib 
turishiga qarab goh turg‘unlik, gohida regress holatlarini boshidan 
kechirgan.
0 ‘z taraqqiyotining eng yuqori bosqichini boshidan kechirgan 
jam iyatlar albatta progress-tanazzul holatini ham boshidan kechir- 
ganlar. Bu jam iyatga nisbatan “y o ‘q boMish” degani em as, balki 
sifat va m iqdor jihatdan o ‘zini o ‘zi tashkil qilish demakdir. Dav- 
latlarda esa regress aksariyat hollarda aksincha o ‘zini o ‘zi tashkil 
qilish va boshqarish qobiliyatini yo'qotish evaziga parchalanish va 
y o ‘q boMish ko'rinishida namoyon boMadi. B u degani, jam iyatning 
boshqaruvchi va tartibga solib turuvchi m exanizm ining ishdan chi- 
qishi demakdir. Tushunarliki, regress birinchi navbatda davlatning 
tanazzuli ko'rinishida nam oyon boMadi. B u h ar doim ham salbiy 
m a’no kasb etmaydi, chunki barqarorlik va progressiv jarayonni 
ushlab tura olmagan davlat apparati(tashkilot) jam iyat tomonidan 
tabiiy ravishda inkor etiladi.
Ijtim oiy taraqqiyot sodir boMishi uchun hozirda quyidagi 
shart-sharoitlar boMishi lozimligi ilgari surilmoqda:
— ijtim oiy tizim strukturasining o ‘zaro muvofiqligi;
— ijtim oiy tizim tarkibiy elem entlarining bir-biri bilan o ‘zaro or- 
ganik tarzda bogManganligi;
— ijtimoiy tizim elem entlarining funksional jihatdan o ‘z vazifa- 
sini a ’lo darajada bajarishi;
— ijtim oiy tizimni tashkil etgan insonlarning ijtim oiy faolligi;
126

---

-ja m iy a t a’zolarining m anfaatdorlik asosida erkin faoliyat yuri- 
tish imkoniyatining mavjudligi;
—jam iyat a ’zolari m anfaatlarining mushtarakligi;
- elitaning ijtimoiy tizimni boshqarishga qobilligi;
- jam iyat a ’zolarining o ‘z kelajagiga nisbatan optim istik qa- 
rashlarga ega ekanligi (progressiv m afkuralar va g ‘oyalar hukm - 
ronligi);
- harakatchan (mobil) ijtimoiy va individual ongning m avjudli­
gi, y a ’ni ijtimoiy ongning qotib qolgan boMmasligi va b.
Regress esa yuqoridagilarning aksi sifatida quyidagi k o ‘rinish- 
larda nam oyon bo‘ladi:
- ijtimoiy tizim ning hayot talablariga m os kelm ay qolishi, y a ’ni 
talabga javob bera olm ay qolgan strukturaning qayta tashkil etilma- 
ganligi;
- ijtimoiy tizim tarkibiy elem entlarining bir-biri bilan o ‘zaro or- 
ganik tarzda bog'lanm aganligi, nomuvofiqlik;
- ijtimoiy tizim elem entlarining funksional jihatdan o ‘z vazi- 
fasini bajarish qobiliyatining eng minimal darajadan ham pastligi;
- ijtim oiy tizimni tashkil etgan insonlam ing ijtim oiy passiv 
faoliyai;
-ja m iy a t a ’zolarining manfaatdorlik asosida erkin faoliyat yuri- 
tish im koniyatining o ‘ta cheklanganligi;
-ja m iy a t a ’zolari m anfaatlarining m ushtarak em asligi, ijtimoiy 
ziddiyatlam ing o ‘ta keskinlashuvi;
- davlat m iqyosida elitaning ijtimoiy tizimni boshqarishga no- 
qobilligi (ijtim oiy m uam m olam i hal qila olmaslik);
- jam iyat a ’zolarining o ‘z kelajagiga nisbatan pessim istik 
qarashlarining kuchayishi (regressiv g‘oyalar hukm ronligi);
- ijtimoiy va individual ongning ijoddan m ahrum ligi va qotib 
qolganligi va b.
Shuningdek, jam iyatning regress holatiga tushib qolishiga har- 
biy urushlar va ekologik tangliklar ham sabab boMishi mumkin.
Hozirda ijtim oiy taraqqiyot borasida nufuzli xalqaro tashkilot 
BM T tomonidan “Barqaror taraqqiyot”, “Inson taraqqiyoti” kon- 
sepsiyalari ilgari surilmoqda. 1992 yil Braziliyaning Rio-de-Janeyro
127

---

shahrida Birlashgan M illatlar Tashkilotining “A trof-m uhit va taraq­
qiyot” (UNCED) bo'yicha konferensiyasi o ‘tkazildi. Konferensiya 
dunyo mamlakatlari hukumatlarini barqaror taraqqiyotni ta’min­
lash uchun kurashishga da’vat etdi. Uchrashuv chog‘ida 2012-yil- 
gacha boMgan taraqqiyot davrida erishiigan yutuqlar, muammolar 
va galdagi muhim vazifalar ko‘rib chiqildi.
BM T tomonidan 2012 yilning iyun oyida Braziliyaning Rio-de- 
Janeyro shahrida “Rio+20” konferensiyasi o‘tkazildi. Ushbu voqea, 
shuningdek, ju d a ko‘p!ab hukumatga qarashli boMmagan va davlat 
m uassasalari, BM T agentliklarining ham diqqatini tortdi. Konfer- 
ensiyada “Barqaror taraqqiyot” konsepsiyasi bir ovozdan m a’qul- 
landi.
Barqaror taraqqiyot - bu, kelgusi avlodlar hayot tarziga tahdid 
solmagan holda hozirgi avlodning hayot tarzini yaxshilash va ehti­
yojlarini qanoatlantirishga yordam beradigan taraqqiyotdir. Bosh- 
qacha aytganda bu — bugungi avlodning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy va ekologik talablariga javob beradigan va kelajak avlod­
lar uchun ham m a’qul boMgan taraqqiyot yoMidir. Rivojlanayotgan 
m am lakatda k o ‘m ir vositasida qizdiriluvchi elektrostansiyalar quri- 
lishini qoM lab-quwatlashni beqaror taraqqiyot deb hisoblash mum­
kin. Chunki u kelajak avlodlar hayotiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi. 
K o‘m ir vositasida ishlovchi elektrostansiyalar o ‘m iga atrof-muhit- 
ga zarar yetkazmaydigan Quyosh energiyasidan samarali foydala­
nish x av fsizv a ayni p a y td ato ‘g ‘ri tanlanganyoM boMardi. Barqaror 
taraqqiyot — sayyoram iz aholisining turmush darajasini yaxshilash 
uchun eng qulay yondashuv va “Rio+20” konferensiyasi ushbu 
fikm ing to ‘g ‘ri ekanligini tasdiqlashga xizm at qildi.
Global miqyosda barqaror taraqqiyotni ta’m inlash maqsadida 
“Rio+20” konfrensiyasida asosiy e ’tibor ikkita m asalaga qaratildi. 
U la rd a n b iri b u tu n d u n y o d a “y a sh il iq tis o d iy o t”n i ta sh k il 
etish. B unda foyda olish yoMida atrof-m uhit musafFoligi h av f ostiga 
qo'yilm asligi kerak. Shunday iqtisodiyotning rivojlanishi barqaror 
taraqqiyotning yorqin namunasi boMadi va u qashshoqlikni bartaraf 
etishda ham muhim rol o ‘ynaydi. Ikkinchi m asala — shunday insti-
128

---

tutsional asosni yaratish kerakki, u dunyo m am lakatlari ichki siyo- 
satni olib borishda ham undan foydalana olsin.
Yana bir konsepsiya bu — “Inson traqqiyoti” konsepsiyasidir. 
BMTning Taraqqiyot dasturi (BM TTD) tom onidan tayyorlangan 
2010 yil “Inson taraqqiyoti haqidagi m a’ruza”da unga quyidagicha 
ta’rif beriladi:
“Inson taraqqiyoti o ‘z mohiyatiga k o ‘ra inson erkinliklari qa- 
toriga odam larning uzoq, sog'lom va ijodkor hayotga boMgan 
huquqlarini ham da boshqa, ularning fikri bo‘yicha qadrlashga ar- 
zigulik maqsadlarga erishish; bizning m ushtarak sayyoram izda 
adolat va rivojlanishning barqarorligini ta ’m inlashda faol ishtirok 
etishni kiritishdan iborat. Odam lar - alohidami yoki guruhlarm i — 
bir vaqtda inson rivojlanishining ham sayi-m aqsadi, ham harakat- 
lantiruvchi kuchidirlar”1.
B u ta ’rifni tushunib yetish quyidagi xulosani chiqarishga im- 
kon beradi: inson taraqqiyoti — kompleks xarakterga ega b o'lib, o ‘z 
ichiga insonning ham moddiy, ham m a’naviy ehtiyojlarini qondir- 
ishni, uning sog'liqqa, ta’Iim olishga, o'zin i ifoda qilish erkinligi- 
ga, bugungi va kelgusi avlodlar xavfsizligiga boMgan huquqlarini 
ta’minlashni qamrab oladi.
2000 yilning sentyabr oyida BM Tning M ing yillik Sammiti 
boMib o ‘tdi va unda BM Tning M ing yillik D eklaratsiyasi, y a ’ni 
xalqaro hamjamiyatning inson taraqqiyoti va inson xavfsizligini 
ta’minlash borasidagi harakat dasturi bir ovozdan qabul qilindi. 
Uning maqsadlari:
— 1-maqsad. H addan tashqari kam bag‘allik va ochlikning 
tugatilishi. Vazifalar: 1990-2015 yillar davom ida kuniga 1 AQSh 
dollaridan kamroq darom ad oladigan aholi sonini ikki m arotabaga 
kamaytirish; ishlab chiqarishdagi bandlikni toMiq va barcha, shu 
jum ladan, ayollar va yoshlar uchun m unosib ish bilan ta’minlash;
— 2-maqsad. U m um iy boshlang‘ich ta ’limni ta ’m inlash. Vazi­
falar: 2015 yilga qadar butun dunyoda bolalar: ham o ‘g ‘il bola-
1 Доклад о развитии человека 2010 - Реальное богатство народов: пути к 
развитию человека. - ПРООН, 2010. С. 22.
129

---

lar, ham qizlarda boshlangMch maktab ta ’limini olish imkoniyati 
boMishini ta ’minlash;
— 3-maqsad. Erkaklar va ayollar tengligini rag‘batlantirish ham­
da ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish. Vazifalar: 
2005-yilgacha jinslar o ‘rtasidagi boshlang‘ich va o ‘rta ta ’lim so- 
hasidagi tengsizlik tugatilishi kerak, eng kechi bilan 2015-yilgacha 
esa ta ’limning barcha darajalarida tengsizlikni y o ‘q qilish;
— 4-maqsad. Bolalar oMimining kamaytirilishi. Vazifalar: 
1990-2015-yillar davomida besh yoshgacha boMgan bolalar oMi- 
mini uchdan ikki qism ga kamaytirish;
— 5-maqsad. Onalikni m uhofaza qilishni yaxshilash. Vazifalar: 
1990-2015-yillar davomida onalik oMimi ko‘rsatkichini to ‘rtdan 
uch qism igacha kamaytirish; 2015 y ilgaqadar reproduktiv salomat- 
likni muhofaza qilish bo‘yicha xizm atlardan um um iy foydalanishni 
ta’minlash;
— 6-maqsad. OIV/OITS, m alyariya va boshqa kasalliklarga qar- 
shi kurash.
— 7-maqsad. Ekologik barqarorlikni ta’minlash.
— 8-maqsad. Rivojlanish maqsadida global sherikchilikning 
shakllanishi.
Inson taraqqiyotini baholash uchta kom ponentga asoslanishi 
kerakligi belgilandi:
— farovonlik;
— huquqlar va imkoniyatlar kengayishi, agentlik;
— adolat.
Inson taraqqiyoti ko‘rsatkichlarini aniqlash quyidagi mezonlar- 
ga tayanadi:
— Iqtisodiyot;
— Demografiya;
- A h o li daromadlari;
— K am bag‘allik;
-SogM iq;
— Ovqatlanish;
— Turar-joy va kommunal xizmatlar;
— Ta’lim va madaniyat;
130

---

- Jinoyatchilik;
- A trof-m uhit holati;
- Davlat boshqaruvini takomillashtirish, dem okratiya va fuqa­
rolik jam iyati institutlarini rivojlantirish.
ITKni qo‘Uashning butun davri davomida m uayyan m am lakat- 
dagi inson taraqqiyoti darajasi va dinamikasini ifodalovchi va ular- 
ni boshqa davlatlardagi holat bilan taqqoslashga im kon beruvchi 
yagona integratsiyalashgan ko'rsatkichni ishlab chiqish borasida 
urinishlar am alga oshirilgan. O xir oqibat ITKning asosiy “ savatla- 
rida” bosh y o ‘nalishlarni o ‘zida mujassam etgan k o ‘rsatkich sifati- 
da Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) qabul qilingan. U agregatlashgan, 
yig‘m a indeks bo‘lib, mamlakat yutuqlarining o ‘rtacha darajasini 
uch y o ‘nalish — salom atlik va uzoq um r ko'rish, bilim hamda mu- 
nosib hayot kechirish darajasi b o ‘yicha baholashga imkon beradi.
J a m iy a t ta ra q q iy o tin in g q o n u n la ri. Ijtimoiy hayotning mu- 
rakkabligi va undagi jarayonlam ing xilma-xilligi jam iyat qonunla- 
rini tasniflashning bir qancha obyektiv mezonlari borligini isbotlab 
bermoqda.
Ijtimoiy-tarixiy jarayonlam ing vujudga kelishi, amal qilishi va 
rivojlanishida bir vaqtning o'zida turli darajadagi va har xil aha- 
miyatga m olik qonunlar namoyon boMadi. Ularning ba’zilari butun 
bir jam iyatga xos jarayonlam i aks ettirsa, boshqalari uning alohida 
bir tizim i elementlari o'rtasidagi aloqadorlik va bogManishlami ifo- 
dalaydi, uchinchi xil qonunlar esa ijtim oiy m unosabatlam ing faqat 
m a’lum turlarini qam rab oladi. Jam iyat qonunlaridan ba’zilari ij­
timoiy m unosabatlam ing vujudga kelishi, m avjudligini ifodalasa, 
boshqalari esa ularning rivojlanishini belgilab beradi.
Jam iyat qonunlari to ‘g ‘risida gap ketganda, a w a lo , shuni ta ’kid- 
lash joizki, tabiat va jam iyatning o 'zaro aioqadorligi va bir-biriga 
ta’sir qilishi ham qator qonun va qoidalarga bo‘ysunadi. Biz kun- 
dalik xayotim izda ayni bir vaqtning o ‘zida tabiat qonunlarining 
ham, jam iyat qonunlarining ham yoki shu ikki tizim o'rtasidagi 
aloqadorliklardan kelib chiqadigan qonunlam ing ham ta ’sirini his 
qilamiz. Bunday qonunlarga misol qilib noosferaning kengayib bo- 
rishi qonuni, tabiat va jam iyat o'rtasidagi m unosabatlar tabiatining

---

bir-biriga m os kelish qonuni yoki jam iyatning tabiatga ta ’sirining 
ortib borishi qonuni kabilam i keltirishimiz mumkin.
Ijtim oiy munosabatlar orasidagi iqtisodiy jarayonlar, ya’ni 
moddiy ishlab chiqarish munosabatlari alohida o‘rin tutadi, chunki 
iqtisodiy m unosabatlar barcha ijtimoiy m unosabatlar tizim iga nis­
batan belgilovchi o‘rin tutadi. M a’lumki, ishlab chiqarish jarayoni­
da kishilar faqat tabiiy muhit bilan emas, balki bir-biri bilan ham 
o 'zaro faol va maqsadga muvofiq m unosabatlarda b o ‘ladilar. De­
m ak, kishilarning o ‘z ehtiyoj va m anfaatlaridan kelib chiqib bir-bir- 
lari bilan kirishadigan munosabatlari ham qator qonunlar asosida 
am alga oshadi. Bunday qonunlarga quyidagilarni kiritishim iz 
mumkin: birinchidan, ishlab chiqarish m unosabatlarining vujudga 
kelishi va rivojlanishi qonunlari; ikkinchidan, ishlab chiqarish mu­
nosabatlarining turli tarkibiy qismlari o'rtasidagi munosabatlami 
belgilovchi qonunlar. M isol qilib aytadigan b o ‘isak m ulk shakllari 
bilan kishilarning ishlab chiqarishdagi mavqei o ‘rtasidagi, m ulk 
shakllari bilan taqsim ot o'rtasidagi munosabatlami tartibga soluv- 
chi kattagina guruh qonunlar mavjud. Bu turkum qonunlarga talab 
va ta k lif qonuni, mehnat unumdorligi va qiym at qonuni, tannarx va 
narx-navo qonunlarini kiritishimiz mumkin.
Jam iyat qonunlari tipologiyasida jam iyat m oddiy hayoti bilan 
uning m a’naviy-siyosiy hayoti o ‘rtasidagi m unosabatlam i tartib­
ga soluvchi qonunlarni o ‘rganish alohida diqqatga sazovordir. Bu 
turkum qonunlarga m a’naviyatning iqtisodiy taraqqiyotga nisbatan 
belgilovchilik qonuni, iqtisodiyotning siyosatga nisbatan ustunligi 
kabi qonunlarni kiritish mumkin.
Jam iyat qonunlarining yana bir o ‘ziga xos turkumiga ijtimoiy 
ong, tafakkur, fanning rivojlanish qonunlarini kiritishim iz mum­
kin. Yarim asrdan ortiq davr mobaynida jam iyat m afkurasi b o ‘lgan 
m arksistik falsafada ijtimoiy borliq birlamchi, ong va tafakkur esa 
ikkilamchi deb hisoblanib, m a’naviyatning jam iyat taraqqiyotida- 
gi o ‘m i va ahamiyatiga yetarli baho berilmadi. Hozirgi zam on fan 
va texnika taraqqiyoti shuni ko'rsatm oqdaki, inson ongi v a tafak- 
kurining rivoji ham o ‘z in in g ju z ’iy qonunlariga ega boMib, jam iyat 
taraqqiyotida belgilovchi ahamiyat kasb etadi. Bugungi kun nuqtai
132

---

nnzaridan ju d a katta am aliy aham iyatga ega boMgan jam iy at qonun- 
(uri qotoriga jam iyatning ijtimoiy (tabaqaviy) tuzilishi, tabaqalar 
o'rtasidagi munosabatlar, ularning shakllanishi va rivojlanishini 
belgilovchi qonunlarni kiritish mumkin. Bu turkum qonunlam ing 
o'ziga xosligi shundan iboratki, ular, birinchidan, muayyan jam i- 
yatdagi barcha insonlar o‘rtasida yuzaga keladigan m unosabatlam i, 
ularning qanday toifalarga mansubligidan qat’i nazar, qam rab ola- 
di; ikkinchidan, bu qonunlar jam iyat hayotining barcha tizimlariga, 
jum ladan, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy hayotda yuz berayotgan ja - 
rayonlarga ta’sir o'tkazadi. Bu turkum qonunlarga: jam iy at ijtimoiy 
tabaqalanishining mulkiy munosabatlari bilan bog'liqligi, turli ijti­
moiy tabaqalar manfaatlarining bir-biriga m os kelishi asosida ular­
ning m urosaga kelishi kabi qonunlarni kiritishim iz mumkin.
Jam iyat qonunlarini tasniflaganda ijtimoiy birliklar-oila, elat, 
millatning kelib chiqishi va ular o'rtasidagi m unosabatlam ing rivoj­
lanishini belgilab beradigan qonunlarni, albatta, alohida turkum ga 
ajratmoq zarur. H ar qanday ijtimoiy birlik jam iyat taraqqiyotining 
ma’lum bosqichlarida shakllanib, o 'zin in g ju z ’iy qonunlari asosida 
rivojlanib boradi. Ushbu turkum qonunlarini aniqlash va am alda 
qo'llash etnik va miiliy m unosabatlam i tartibga solishga, jam iyat- 
dagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta ’m inlashga xizm at qiladi.
Jamiyatdagi barcha qonunlar m azm un-m ohiyatiga ko‘ra iq- 
tisodiy-ijtimoiy jarayonlam ing vujadga kelishini ham da rivojlani­
shini ifodalaydi, chunki har qanday qonun m uayyan shart-sharoitda 
voqea va hodisalar rivojining xususiyati va yo'nalishini belgilay- 
digan aloqadorlik va bog'lanishlam i aks ettiradi.
Jam iyat qonunlarini quyidagi m ezonlar asosida tasniflash 
m aqsadga muvofiq. Ushbu mezonlarga jam iyatni bir butun tizim
sifatida qarash, uning turli tizimlari o'rtasidagi m unosabatlam i aks 
ettirish, qonunlarni umumlashtirish kabilar kiradi va ular asosida 
jam iyat qonunlarini