Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

uchinchidan,
m ahalliy aham iyatga m olik vazifalarni davlatlara­
ro fuqarolik organlari orqali yechish yo‘nalishlari paydo b o ‘layapti; 
to ‘rtinchidan,
ta’lim va madaniyat, shuningdek, axborot texnologi- 
yalarini tarqatish sohasida fuqarolik institutlariga qiziqish kuchay- 
moqda; 
beshinchidan,
keng miqyosli, xalqaro, transm illiy nodavlat 
notijorat tashkilotlar paydo boMmoqda.
0 ‘zbekistonda vazifa va funksiyalariga k o ‘ra bir-biridan 
farqlanuvchi, ishtirokchilar ommaviyligiga va m oddiy-texnika im-
1 Фукаролик жамияти институтларини шакллантириш ва ривожлантириш / 
Тузувчи М .Нажимов. — Т., 20 И .- Б.6-7.
117

---

koniyatlariga qarab quyidagi tashkilotlam i N N T toifasiga kiritish 
mumkin:
—jam oat birlashmalari;
— ijtimoiy fondlar;
— assotsiatsiyalar;
— o ‘z-o ‘zini boshqarish organlari.
1995 yilda kiritilgan 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik 
kodeksiga muvofiq, iste’molchi kooperativlar shaklidagi yuridik 
shaxslar ham notijorat tashkilotlariga kiradi.
U m um e’tiro f etilgan tasnifga ko‘ra, 0 ‘zbekistondagi nodavlat 
notijorat tashkilotlari quyidagi guruhlam i o ‘z ichiga oladi:
Birinchi guruh
— aholining muayyan yirik toifalarining ijtimoiy 
manfaatlariga xizm at k o ‘rsatishga ixtisoslashgan umummilliy 
strukturalar (“M ahalla” Fondi, xotin-qizlar q o ‘m itasi, nogironlar 
Assotsiatsiyasi, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, “N uroniy” 
faxriylar Fondi va boshqalar).
Ikkinchi guruh —
ekologiya, madaniyat va salom atlikka ixtisos­
lashgan milliy-xalqaro fondlar (“EKOSAN” Fondi, “O ltin meros” 
Fondi, “Sog'lom avlod uchun” Fondi, A m ir Tem ur m adaniy-tari- 
xiy Fondi, Ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish Fondi, 
Orolni qutqarish Fondi, M arkaziy Osiyo m am lakatlarining fan va 
m adaniyat xodimlari Fondi va boshqalar).
Uchinchi guruh —
professional manfaatlarga oid ijtimoiy muas- 
sasalar, ulardan eng ko‘zga ko‘ringanlari quyidagilar: “Ijtim oiy 
fikr” M arkazi, “M a’naviyat v a m a’rifat” jam oatchilik markazi, jur- 
nalistlam i qayta tayyorlash X alqaro markazi va boshqalar.
To'rtinchi guruh
— umummilliy xayriya jam iyatlari, fondlar 
(Bolalar fondi, “U lug'bek” iqtidorli yoshlam i q o ‘llab-quvvatlash 
Fondi, O 'zbekiston milliy raqs Fondi, “Ustoz” R espublika Fondi, 
m ehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini ijtimoiy him oyalash Fon­
di, Respublika studentlar fondi va boshqalar).
Beshinchi guruh -
huquqni him oya qiluvchi nohukum at tash- 
kilotlar ( 0 ‘zbekiston sudyalar Assotsiatsiyasi, 0 ‘zbekiston ad- 
vokatlar Assotsiatsiyasi, 0 ‘zbekiston ayol yuristlarining Jam oat bir-
118

---

iashmasi, shaxs huquqini him oya qilish Q o‘m itasi, inson huquqlari 
bo‘yicha 0 ‘zbekiston mustaqil tashkiloti va boshqalar).
Oltinchi guruh
- ijodiy intelligensiyaning m iiliy jam o at tash­
kilotlari (Yozuvchilar uyushm asi, 0 ‘zbek xim iya jam iyati, jurnalist- 
lar Ittifoqi, Rakka qarshi jam iyat, bastakorlar uyushm asi, m e ’mor- 
lar (arxitektorlar) Ittifoqi, kinem atografchilar Ittifoqi va boshqalar).
Yettinchi guruh
- 0 ‘zbekistonda istiqom at qilayotgan may- 
da m illat vakillarini birlashtiruvchi m iiliy m adaniyat markazlari 
(yuzdan ortiq) — madaniyat, m a’naviyat, urf-odatlar va a n ’analar, 
shuningdek, xorijiy m am lakatlar bilan tuzilgan d o ‘stlik jam iyatlari.
Sakkizinchi guruh
— joylarda ijtimoiy aham iyati va ijodiy 
qiziqishiga ko'ra tashkil etilgan birlashm alar (Urush faxriylari Bir- 
lashmasi, avtom otohavaskorlarning K o‘ngilli jam iyati, ixtirochilar 
va ratsionalizatorlar Jam iyati, sayyohlar va havaskorlik q o ‘shiqla- 
rining klublari, nogiron bolalar ota-onalarining uyushm asi va bosh­
qalar).
U lar aholining huquqiy va siyosiy m adaniyatini oshirish, siyosiy 
qarorlar qabul qilish, fuqarolik jam iyatini qaror toptirish,. davlat 
hokim iyati organlaridan to‘liq mustaqil b o ‘lishini ta ’m inlaydigan 
huquqiy m exanizm lar yaratish, fuqarolami qonunlar ishlab chiqish 
va qabul qilish jarayonlaridagi um um xalq m uhokam alarida, eng 
muhimi, dem okratiya tam oyillarini ta ’m inlashdayaqin istiqboldagi 
islohotlam ing asosiy mezonidir.
0 ‘zb ek isto n d a fu q a ro lik ja m iy a tin i b a rp o etish k o nsepsiya- 
si. 0 ‘zbekistonning birinchi Prezidenti I.A. K arim ovning 0 ‘zbe- 
kistonda fuqarolik jam iyati barpo etishga doir nazariy qarashlarini 
“0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqaro- 
rlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida o ‘z takom iliga et- 
ganini kuzatish mumkin. Bu asarda fuqarolik jam iyatining eng 
asosiy institutlari 0 ‘zbekiston mamlakati shart-sharoitlari, miiliy 
mentalitetini hisobga olgan holda talqin etiladi. Shuningdek, bu 
asarda yangi jam iyat qurish muammolari “shaxs-jam iyat-davlat” 
o ‘zaro uyg‘unligi asosida tahlil etilgan. M uhim i, davlatning shaxs 
va jam iyat m anfaatlari asosida faoliyat yurituvchi siyosiy institut 
ekanligi, bu institutning doimo jam iyatning rivojlanishi va uning
119

---

ijtim oiy-iqtisodiy jihatdan farovon boMishi ham da barqarorligi 
uchun m as’ulligini oshirib borish zarurligi asoslanadi.
l.A. K arim ov tomonidan ilgari surilgan “Kuchli davlatdan — 
kuchli fuqarolik jam iyati sari”konsepsiyasi ishlab chiqildi va uning 
quyidagi y o ‘naIishlari belgilab berildi:
— mamlakat siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va ja ­
m iyat qurilishini erkinlashtirish;
— mamlakat siyosiy hayotida haqiqiy m a’nodagi ko'ppartiya- 
viylik muhitini qaror toptirish;
— nodavlat notijorat tuzilmalar, fuqarolarning o ‘zini o ‘zi bosh­
qarish organlarining faoliyatini yanada mustahkamlash va rivojlan­
tirish;
— jam iyatda fikrlar xilm a-xilligi va qarashlar rang-barangligi, 
ulam i erkin ifoda etish sharoitini ta ’minlash;
— inson huquqlari va erkinliklarini, odam lar ongida demokratik 
qadriyatlam i yanada mustahkamlash va rivojlantirish.
Bu m aqsadga erishish uchun, birinchidan, davlatim izning mar- 
kaziy va yuqori boshqaruv organlari vakolatlarini bosqichma-bos- 
qich quyi tizim ga, shu jum ladan, o ‘zini o ‘zi boshqarish tuzilm alari- 
ga o ‘tkazish talab qilinadi. Bular qatorida biz, birinchi navbatda, 
o 'zin i har tom onlam a oqlagan m ahalla tuzilmasini ko‘zda tutamiz. 
Ikkinchidan — jam iyatim izda nodavlat jam oat tashkilotlarining, 
a w a lo fuqarolik institutlarining rivojlanishiga keng imkoniyatlar 
ochib berish va ularning faolligini oshirishga k o ‘m ak va yordam 
ko‘rsatish darkor”1.
I.A.Karimov ilgari surgan “M am lakatim izda dem okratik islo- 
hotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jam iyatini rivojlanti­
rish konsepsiyasi”dagi konseptual m aqsadlar yurtim izda fuqarolik 
jam iyati qurishning yangi bir davrini boshlab berdi.
Konsepsiyada quyidagi y o ‘nalishlar dem okratik o'zgarishlarni 
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jam iyatini shakllantirishning 
eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilandi:
1