|
Толали ўсимликлар. Толали экинлар тўқимачилик саноатининг хомашё манбаи. Толали ўсимликлар тўқишга яроқли тола беради. Уларнинг толасидан тўқимачиликда турли газламалар, материаллар тайёрланади.
Ғўза уруғларида, кокос палмаси мевасида, зиғир, наша, каноп, жут пояларида, агава, янги зеландия зиғири баргларида тола ҳосил қилади. Бу ўсимликлар ботаник жиҳатдан ҳар хил оила, авлод ва турларга мансуб бўлиб, улар қуйидаги уч гуруҳга бўлинади.
1. Уруғида ёки мевасида тола ҳосил қиладиган ўсимликлар - бу гуруҳга энг кўп тарқалган ғўза ўсимлиги киради.
2. Поясида тола ҳосил қиладиган ўсимликлар - бу гуруҳга зиғир, наша, жут, каноп ва бошқалар киради.
3. Баргида тола ҳосил қиладиган ўсимликлар - бу гуруҳга Янги зелано зиғири, текстиль банани, агава, юкка ва бошқалар киради.
Тўқимачилик саноати ва халқ хўжалигимизнинг бошқа айрим тармоқлари учун қўмматбаҳо хомашё ҳисобланган ҳамда юқори сифатли тола берувчи ўсимликлар, асосан гулхайридошлар, зиғирдошлар ва кендирдошлар оилаларининг вакилларидир. Толали ўсимликлар ишлатилишига қараб, бир қанча гуруҳларга бўлинади. Лекин бир гуруҳдаги ўсимликлар бошқа гуруҳдаги ўсимликлар орасида учраши ва ишлатилиши мумкин. Бу ўсимлик гуруҳлари қуйидагилардан иборат:
1. Йигирув ёки тўқимачилик саноати учун асосий хомашё ҳисобланадиган ўсимликлар. Уларнинг луб толаларида пояларида (кендир, газандаўт, каноп, зиғир), баргларида (Янги Зеландия зиғири, қалам, лўх, қўға) бўлади. Баъзи ўсимликларнинг уруғ туклари тола сифатида ишлатилади (ёввойи ғўза, ғўза).
2. Тўқиш учун ишлатиладиган ўсимликлар. Уларнинг турли органларини, яъни поя, барг новда ва илдизларини пўстлоқдан тозалаб, озгина шаклини ўзгартирган ҳолда улардан турли хил бош кийимлари, уй-рўзғор буюмлари (саватлар, тўқилган стуллар, креслолар) ва четан деворлари тайёрлаш мумкин.
3. Чўткабоп толали ўсимликлар. Илдиз ёки поянинг бирламчи пўстлоқли қисми олиб ташлангандан кейин толалари кўзга яхлит кўринади. Бу толалардан техник мақсадлар учун фойдаланиш мумкин. Шунингдек, уй-рўзғорда ишлатиладиган, оқлаш ва бўяшда қўлланиладиган турли хил чўткалар тайёрласа бўлади. Чўтка ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган толалар текис тўғри бўлиб, синмаслиги ва улар эгилувчан бўлиши, узунлиги 8—15 см дан калта бўлмаслиги лозим.
Буюмларни боғлаш учун ишлатиладиган ўсимликлар. Поя ва барглари узунроқ, эгилувчан бўлганлиги сабабли, улардан турли нарсаларни боғлашда фойдаланилади.
Тўлдириладиган ёки ўраш учун ишлатиладиган ўсимликлар. Уларнинг туклари мева ичида (ўсимлик пахтаси), уруғида (ўсимлик ипаги) ҳамда бошқа органларида бўлади. Шунингдек, баъзи бир паллали ўсимликларнинг ингичка, узун барглари ва барг туклари ёстиқларга, тўшакларга, юмшоқ стул, диван, кийимларга солинади ҳамда турли буюмларни ўраш учун ишлатилади.
Қоғоз ёки целлюлоза ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган ўсимликлар. Бу ўсимликлар кўп толали ҳужайраларга эга. Уларни механикавий ва кимёвий усул билан ажратиб олиб қоғоз ва селлюлоза ишлаб чиқаришда қўлланиш мумкин.
Ўзбекистонда толали ўсимликлардан энг кўп экиладиганлари ғўза, зиғир, наша ҳисобланади. Ўзбекистонда ғўзадан ташқари дағал тола олиш учун каноп ҳам экилади. Зиғирнинг мойли тури кўпроқ экилади.Халқ хўжалигида ўсимлик толасини аҳамияти жуда катта. Ўсимлик толасидан текстиль саноатида унинг майин ва дағаллигига қараб ҳар хил газмоллар ишлаб чиқилади. Энг кўп ишлатиладиган пахта толаси ҳисобланиб, ундан майин газмоллар тайёрланади. Поясида тола ҳосил қиладиган ўсимликларни толаси пахта толасига нисбатан дағал бўлганлиги сабабли ундан уй жиҳозларидан ишлатиладиганлар дағал газмоллар қоп, қанор, арқон ва бошқа маҳсулотлар тайёрлаш учун ишлатилади.
Бундан ташқари бу ўсимликларни уруғида 18-42 % мой бўлади. Уларнинг уруғларидан озиқ-овқат ва техникавий мақсадларда ишлатиладиган ёғ олинади. Бу ўсимликларни мойи озиқ-овқатда, техникада, оқ бўёқ саноатида, совун тайёрлашда ва бошқа мақсадларда ишлатилади.
Мой олишда ҳосил бўлган кунжара, шрот сероқсил озуқа. Каноп толасини олишда ҳосил бўлган чиқитлар қурилиш плиталари, коғозлар, тайёрлашда ишлатилади. Шунинг учун бу ўсимликларни халқ хўжалигида аҳамияти жуда катта ҳисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
