|
І Bap. T. Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» romanında atawısh tiykarlı qospa feyiller
Atawısh tiykarlı qospa feyiller atawısh sóz shaqaplarına et, qıl, al, ber, sal, bol, qoy, kór, qal, basla, jet t.b. kómekshi feyillerdiń qosılısıwı arqalı jasaladı. Bul kómekshi feyiller tómendegi atawısh sózler menen qosılısıp qospa feyillerdi jasaydı. Biz bul jaǵdaydı dálillew ushın T. Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» epopeyasınıń birinshi kitabı «Maman biy ápsanası» romanı mısalında úyrenip shıǵamız.
1.a) et (qıl) kómekshi feyili, kóbinese abstrakt mánili atlıq sózler menen qosılısıp, atawısh tiykarlı qospa feyiller jasaladı. Qospa feyildiń bul túri tilde keń qollanıladı: qarız etiw, tárbiya etuw, dıqqat etiw, payda etiw, úmit etiw, húrmet etiw, ıqlas etiw, dawam etiw, xabar etiw, mártlik etiw, inam etiw, qayıl etiw (qayıl qılıw), gúman etiw (gúman qılıw, júzegóylik qılıw), zorlıq qılıw t.b. Mısalı: Xelwet sóylep: Maman biyler keter saparı Qazan, Ufa tárepke ótip ketken Buxara sawdagerleriniń qaytatuǵın waqtı bolǵanın aytıp, solardıń kárwan basına jalınıp kóriwdi keńes etti. (247-bet). Bir iytayaqtan as ishken iytler ırıldassa da, aldı menen toyıwdı niet etedi. (247-bet) Ári-beri tıpırshıladı, biraq kópshilikke ilaj ete almadı. (264-bet) Tonawshılarǵa gáp kár etpedi. (265-bet) Azlap aytıwǵa májbúr etti… (265-bet) Súrdew boylap aydalǵan malday shubırǵan el, asılısıp, tarmasıp keliwin dawam etti. (361-bet) Kárwan irkilmedi, Jollar dawam etti. (270-b). Dana Maman biyi buyrıq etken… Sedet kereyge sońın aytqızbay Ayǵara biy dawam etti. (282-b)Ubaydulla sultan Irısqul biyge tájim etti. (109-bet)
et kómekshi feyili kásip bildiriwshi atlıq sózlerge qosılısıp, sol mánidegi qospa feyiller jasaladı: baqsıshılıq etti, qarawıllıq etiw, shopanshılıq etiw, diyqanshılıq etiw, táwipshilik etiw t.b;
b) et (qıl) kómekshi feyili kelbetlikke qosılıw arqalı da qospa feyil jasay aladı. Kelbetlik tiykarlı qospa feyillerdiń jasalıwı onsha ónimli emes: narazı etiw, masqara qılıw, anıq etiw, ǵumıljı etiw, bólek-bólek etiw, hayran etiw t.b;
d) et kómekshi feyiliniń eliklewish sózler menen qosılısıp, qospa feyil jasawı ónimli qollanıladı. Qospa feyil jasawda eliklewish sózdiń eki túri de (ses hám kóriniske eliklewish sózler) qatnasa aladı: gúrs etiw, bılsh etiw, shart etiw, tars etiw, gúw etiw, tors etiw, dúrs etiw, shomp etiw, bıj-bıj etiw, gúw-gúw etiw, tors-tors etiw, qıbır etiw, jıbır-jıbır etiw, selk etiw, jalt etiw, dır-dır etiw, jılt etiw, jarq etiw, t.b.
Mısalı: Shayıq ta shıdamadı. Samal menen qulaǵan terektey awır turpatı menen aq boz attıń ústine gúrs etti. (240-b)
Bunnan tısqarı, et kómekshi feyili rus tilinen kirgen sózler menen qosılısıp ta awıspalı qospa feyil jasaydı: remont etiw, kultivatsiya etiw, kultivatsiya qılıw, operatsiya etiw, reviziya qılıw, demobilizatsiya etiw, ratifikatsiya qılıw, t.b.
2. Bol kómekshi feyili atlıq, kelbetlik, jeke siyrek ráwish hám t.b sózler menen qosılısıp, qospa feyil jasaydı: dos bolıw, abad bolıw, shad bolıw, sulıw bolıw, qayıl bolıw, tamam bolıw, qapa bolıw, qıyın boliw, awır bolıw, jeńil ’bolıw, qurǵın bolıw, oylasıq boldı, kóz-qulaq bol, duwshar bol, májbúr bolıw, saw bol, bek bol, kerek bol t.b: Mısalı: Ásirese, onı narazı qılǵan nárse hámmeni urlıqqa iyteriwi boldı. (285-b) Hesh nárseden biyǵarez, awılma-awıl gezip, aqıllı-aqılsız gáp aytqanlardıń awızlarına úńilip júretuǵın bul jetimlerdiń tereń mánili juwabına ırza boldı. (284-b) Biysharanıń janı jánnette bolsın. Aqıllı edi. Ertengini oylaytuǵın edi. Atı qońırattıń belgili jońqası edi. Qaraman aǵash edi. Quday qayıstırdı. Endi, Esengeldi balam, ákeńniń násiyatına sadıq bol. Atı qońıratqa sadıq bol. (234-b)
3. Ber kómekshi feyili abstrakt atlıq sózler menen qosılısıp, qospa feyil jasaydı: wáde beriw, sálem beriw, esap beriw, juwap beriw, dawıs ber, járdem beriw, baha beriw, násiyat beriw, másláhát beriw, buyrıq ber, komanda ber, t.b. Tórt ayaǵı kólbep jatırǵan aq bozdıń qasında qaraqshıday qaqayıwı menen tura berdi. (239-bet) Kútilmegen ushırasıwǵa shayıq albırap, at ústinde sálem berdi. (18-bet). Elmurat joldasları menen birge baydıń tilegin orınlawǵa wáde berdi. (76-bet).
Geyde ber kómekshi feyili atawısh sózler menen qosılıp, idiomalıq mánidegi feyil sózlerdi de jasaydı: jan berdi (óldi), tap berdi, pánt berdi, gıjaq berdi, t.b.
4. Al kómekshi feyili+atawısh sózler: dem al, xabar al, háwij alıw, juwap alıw, qabıl al, qarsı alıw, kek alıw, qol alısıw, aldın alıw, esapqa al, sabaq al, tálim al, qolǵa al, tilge al, eske al, kewilge alıw, t.b Mısalı; Birigip ketse boldı, ózi jarılayın dep turǵan ǵarbız qarındı pańq ettiretuǵına aqılı alısadı. (41-bet) Ol usılay tislenip-tislenip, naylajlıqtan Mamandı ústine shaqırıp aldı. (43-bet) Ekewi de záńgige shirenisip aldındaǵı shoq-shoq qara úyler menen suwın-suwın qoslarǵa, olardıń arasında úyme-úy juwırısqan jalań ayaq tilenshilerge, hár jerde ekew-úshew bolıp jánjelleskenlerge qaraǵan bolıp, bir qaptallap qızdan kóz almadı. (70-bet) Qorǵanǵa bir shaqırım jerden, eliniń Murat shayıq basshılıǵındaǵı biylerin Maman qushaq ashıp kútip aldı. (77-bet) Onıń noǵayı aq kóyleginiń aq sádeplerinen baslap, hár bir qıymılına tańlanıwdan ba, qızǵanıshtan ba, jaman kózleri menen qarap, ol birewdiń aldına kese qoyıp atırsa da, nanlardı ǵarrılarǵa qolaylap peshke qızdırıp atırsa da, kóz almadı. (78-bet)
5. Sal kómekshi feyili+atlıq sózler: názer salıw, kúsh salıw, ǵayrat salıw, qıyqıw salıw, kewil salıw, tıyım salıw, jer salıw, pánje salıw, kóz sal, nalog sal, shtraf sal, t.b. Mısalı; Kuzma Borodin ayrılısar gezde Mamandı bawırına basıp mańlayınan sonday mehir menen súydi, rus adamınıń ıssı demi jasında erkeletip súygen anasınıń demin, uzaq joldan saǵınıp kelgen áke demin esine saldı. (55-bet). Azanda Mamanlarǵa «ketpeń» dep hámmesi mirát saldı. (72-bet). Qaraqalpaqlarǵa wádesi boyınsha Dmitriy Gladıshev te birge shıqtı, biraq o qaraqalpaq biylerine xabarlaspay Abılqayır xan menen qatar kúymesin jolǵa saldı. (82-bet). Ekewi de qaljawrıp qalatuǵın bolǵanı ushın ba, sonsha kún kórispegenine qaramastan Amanlıq qarındasın keyin iyterip, atqa abındı. Allayar dalaǵa juwırıp shıǵıp oshaqqa tomar saldı. (92-bet).
Geyde sal feyili seplik formalı atlıq sózler menen qosılıp ta qospa feyil jasay aladı: sayasın salıw, tereze salıw, yadqa salıw, jaqtısın salıw, tamǵa sal, t.b.
6. Qoy kómekshi feyili+atlıq hám geypara eliklewish sózler: kewil qoyıw, qádem qoyıw, bas qoyıw, hayt qoyıw, gıyt qoyıw t.b: Daraw ara gele qoydırdı. (110-bet)
7.Kór kómekshi feyili+atlıq, kelbetlik sózler menen qosılısıp, awıspalı hám awıspasız mánidegi qospa feyillerdi jasaydı: jaqsı kóriw, jek kóriw, jaman kóriw, ańsat kóriw, ılayıq kóriw, kún kóriw, maqul kóriw t.b: Mısalı: Eshniyaz axunnıń táspisin kórdim. Bolar endi. Aypaqshı, sen Eshniyaz axundı ayta berdiń. Ol kisi zıqna bolǵan menen bayaǵıda dawdı irkiw ushın pesin túwe namazlıgerde de azan aytpaǵalı jaqsı kóremen. Pay taptıń dá, jaqınlıqtı. Ol kisini sonnan beri kim jaqsı kórmeydi? (103-bet)
8. Qal kómekshi feyili geypara atawısh hám eliklewish sózler menen qosılısıp, qospa feyil jasaydı: kewil qalıw, qurı qalıw, azapqa qalıw, bos qalıw, tań qalıw, bosqa qalıw, hayran qalıw, artta qalıw, kúlkige qalıw, sońǵıǵa qalıw t.b: Mısalı: Bul sózlerden onıń kewli qaldı.
Kómekshi feyildiń bul túriniń eliklewish sózler menen qosılıp, qospa feyil jasawında, kóbinese eliklewish sóz benen qal kómekshi feyiliniń arasında et kómekshi feyili baylanıstırıwshılıq xızmet atqaradı: part ete qaldı, part-part ete qaldı, jarq ete qaldı, jarq-jurq ete qaldı, taq ete qaldı t.b: Bir narse qaq ortasınan ayrılǵanday
Do'stlaringiz bilan baham: |
