T. Qayıpbergenov shıǵarmalariında feyillerdiń qollanılıwı Kirisiw І bap. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında feyiller II bap. Feyil tiykarlı qospa feyiller

Tur feyili –p, tur formalı qospa feyildiń quramında kelgende óziniń leksikalıq mánisin tolıq saqlap, is-hárekettiń belgili bir baǵdar yamasa orınǵa qatnaslı ekenligin bildiredi. Bunday jaǵdayda tur feyili halat bildiriwshi feyil mánisinde keledi: qarap tur, tutıp tur, kórip tur, sóylesip tur, jılap tur, oylanıp tur, t.b. Mısalı: Men bir shette olardıń háreketine qarap turman. Olar joqarıǵa qarap turıptı. Ekinshisi kúndegi ádeti boyınsha baltasın kese tutıp turdı. Jas bala eken, jılap tur.

Tur feyili qospa feyil jasap kelgende heshqanday grammatikalıq kategoriya jasawshı (túr, máhál) mánige ie bolmay, buyrıq meyil yamasa Anıq meyil mánisinde keledi. Bul sıyaqlı qospa feyillerdiń quramındaǵı tur feyiliniń leksikalıq mánisiniń saqlanıp keliwi is-h’áreket mánisine de baylanıslı bolıp keledi. Eger is-h’áreket adam tárepinen islenetuǵın bolsa, bunday jaǵdayda tur feyili leksikalıq mánisin saqlap keledi. Gúljan qońırattıń jolına uzaq qarap turdı. Olar atlılardıń kiyatırǵanın kórip tur .

Bul mısaldaǵı qarap tur, kórip tur qospa feyillerinen ańlasılǵan is-h’áreket h’ám turıw, kóriw h’ám turıw sıyaqlı eki h’áreketti bildiredi. Biraq bul is-h’áreket bir subekttiń h’ár túrli h’áreketi emes, mánili eki feyildiń birliktegi is-h’áreketti bildiredi.

Otır feyili leksikalıq mánisin saqlap, hal feyil menen qosılısıp kelgende qospa feyil jasaladı: kelip otır, qarap otır, gúrrińlesip otır, minip otır, oylanip otır, t.b. Mısalı: Qaladan ustalar kelip otır. Ǵarrılar gúrrińlesip otır. Shamurat tósek ústine shıǵıp otırdı. Kewlimjay jer shuqılap, uzaq oylanıp otırdı. Hámme onıń betine tıǵılıp qarap otır.

Bul mısallardaǵı dıqqat etilgen qospa feyillerdiń quramındaǵı otır feyili óziniń leksikalıq mánisin tolıq saqlap kelgen. Onıń birinshi komponenti de háreketti bildiredi. Eki feyildiń qosılısıwı arqalı bildirilgen qospa háreket subekttiń belgili bir orında otırǵan halında islenedi. Máselen, qarap otır, minip otır qospa feyillerindegi subekttiń is-háreketi bir nársege qarap yamasa minip otırǵan halında islenedi.