T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

1-rasm. Donor kirishmali kremniyning kristall panjarasi 
 
Faraz qilaylik, kremniy kristalida bir qism kremniy atomlari o‘rniga besh valentli mishyak 
atomlari joylashtirilgan bo‘lsin. 4 ta qo‘shni atomlar bilan kovalent bog‘lanishni o‘rnatish 
uchun mishyak atomi 4 ta valent elektronlarini sarflaydi, beshinchi elektron bu 
bog‘lanishlarni o‘rnatishda qatnashmaydi. Mishyak atomi, dielektrik singdiruvchanligi 

 
= 
12 bo‘lgan kremniy kristall panjarasi muhitida bo‘lgani uchun, 5–elektron mish’yak
atomi yadrosi bilan 12 marta susaygan bog‘lanishda bo‘ladi va mish’yak atomi 
maydonida o‘z harakatini davom ettiradi.

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 406 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
2-rasm. Yarim o‘tkazgichda donor kirishma atomlarining energetik sathi 
Maydonning susayganligi sababli, 5 –elektron orbitasining radiusi 12 marotaba 
ortadi, uning mish’yak atomi bilan bog‘lanish energiyasi

2 
= 144 marta kamayib
, E
d
– 
0,01 eV
qiymat atrofida bo‘ladi (
2 – rasm
). 
Elektronga bunday energiyani uzatganda u mish’yak atomidan uzilib, kremniy 
panjarasida erkin harakat qilish imkoniga ega bo‘ladi, shunday qilib o‘tkazuvchanlik 
elektroniga aylanadi.
“Sohalar” nazariyasi tili bilan bu jarayonni shunday tasavvur qilish mumkin: 
Valent va o‘tkazuvchanlik sohalari orasidagi taqiqlangan sohada mish’yak atomi 
beshinchi elektronining energetik sathi paydo bo‘ladi (
2 – rasm
). Bu energetik sath 
o‘tkazuvchanlik sohasi tubining yaqinida
E
d
 

0,01 
eV
energetik masofada joylashadi. 
O‘tkazuvchanlik sohasida elektronlarni hosil qiluvchi kirishmalar 
donorlar
deb 
ataladi, ularning energetik sathlari 
donor sathlar 
deb ataladi. 
3-rasm. Yarim o‘tkazgichda donor atomlarining ionlashishi 
Donor kirishmalarga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichlar, 
elektron yarim o‘tkazgichlar
 
yoki 
n – tipdagi yarim o‘tkazgichlar
deb ataladi.