T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 376 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Natijada aylanma jarayonda bajarilgan ish quyidagidan iborat bo‘ladi: 
Karno tsiklida foydali ish koeffitsienti quyidagiga teng bo‘ladi: 
, 
Karno tsikli uchun foydali ish koeffitsienti isitgich va sovutgichlar temperaturalariga 
bog‘liqdir. Foydali ish koeffitsientini oshirish uchun temperaturalar farqini oshirish zarur. 
Entropiya. Termodinamikaning ikkinchi qonuni 
Oldingi paragrafdagi qaytar va qaytmas jarayonlar uchun keltirilgan diagrammalardan 
rasmdagi ideal gaz bajargan ishning musbat turini
ko‘rib chiqamiz. Ishchi jism 
R
1
bosim va 
T
1
temperatura bilan tavsiflanadigan 1 - 
boshlang‘ich holatdan, ketma - ket sodir bo‘ladigan izotermik va adiabatik jarayonlar orqali 
3-holatga o‘tadi va 
T
2 
- sovutgich temperaturasiga ega bo‘ladi. Ishchi jismning holatini 
bunday o‘zgarishi isitgichdan olingan 
Q
1
issiqlik miqdori hisobiga amalga oshadi. Ishchi 
jismning 3 - holatdan 1 - boshlang‘ich holatga qaytib o‘tishi yana izotermik va adiabatik 
siqilish hisobiga amalga oshadi. Holatning bu o‘zgarishida ajralib chiqqan 
Q
2
issiqlik 
miqdori 
Q
1
issiqlik miqdori qiymatidan kichikdir:
Q
2

Q
1
Shunday qilib, ishchi jismning 1 - holatdan 3 - holatga va 3 – holatdan 1 – holatga
o‘tishdagi qaytar jarayonda ajralib chiqqan va yutilgan issiqlik bir xil miqdorda emas
ekan. Buning sababi, 1 - holatdan 2 - holatga ikki xil yo‘l bilan o‘tilganidadir, ya’ni,
1 - holatdan 3 - holatga o‘tish jarayoni katta bosim ostida kengayish, 3 - holatdan 1 - 
holatga o‘tish jarayoni esa, kichik bosim ostida siqilishi hisobiga amalga
oshganligidadir. Bundan juda muhim xulosaga kelish mumkin: ishchi jismga uzatilgan 
yoki undan olingan issiqlik miqdori uning boshlang‘ich yoki oxirgi holatiga bog‘liq 
bo‘lmay, holatlarni o‘zgarish jarayonining ko‘rinishiga bog‘liqdir. Boshqacha qilib
aytganda, 
Q
issiqlik mikdori, ichki energiyaga o‘xshash, jism holatining funktsiyasi
emas. Bu xulosa, termodinamikaning birinchi qonuni ifodasidan ham ko‘rinib turibdi:
Jismning 
dA
– bajargan ishi (yoki uning ustidan bajarilgan ish) uni qanday amalga 
oshirilganiga bog‘liqdir. 
dU
– ichki energiyaning o‘zgarishi esa, holatning qanday 
o‘zgarishiga bog‘liq emas. 
Jismga 
T
1
temperaturali isitgichdan uzatilgan 
Q
1
issiqlik miqdori, 
T
2
temperaturali 
sovutgichga berilgan 
Q
2
issiqlik miqdoriga teng emas, ammo bu issiqlik miqdorlarning 
holatlar temperaturalariga nisbatlari, miqdor jihatdan bir-birlariga tengdir: 
23
2
1
4
41
)
(
A
T
T
C
A





23
2
23
1
41
34
23
12
Q
Q
Q
Q
A
A
A
A
A








2
1
Q
Q
A


1
2
1
2
1
1
1
T
T
Q
Q
Q
Q
A






dA
dU
dQ



---