T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 317 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Qo‘sh nur sinishi, kristall ichida har xil yo‘nalishlarda kristallning tuzilishi va 
xususiyati har xilligi bilan tushuntiriladi. Bu holda kristall 
anizotrop muhit
ko‘rinishida 
bo‘ladi. 
Kubik bo‘lmagan kristallarda 

dielektrik singdiruvchanlik kristall panjara 
yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘ladi. 
bo‘lgani uchun sindirish ko‘rsatkichi ham kristall 
panjara yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘ladi. 
Qo‘sh nur sinishi hodisasi tabiiy yorug‘likdan, qutblangan yorug‘lik nurini olish 
imkonini beradi. Buning uchun qo‘sh nur sinishini hosil qiladigan kristall yordamida tabiiy 
nurni odatdagi va odatdan tashqari nurlarga ajratiladi. Undan so‘ng nurlardan birini chetga 
og‘diriladi yoki yutilishiga majbur qilinadi, ikkinchisi esa qutblangan nur sifatida 
foydalaniladi. Qo‘sh nur sinishi tiniq izotrop moddalarda, har xil tashqi ta’sir ostida 
kuzatilishi mumkin. Bu vaqtda sun’iy anizotrop modda paydo bo‘ladi. 
Sun’iy anizotrop modda mexanik deformatsiya yoki elektr maydoni (Kerr effekti) 
ta’sirida hosil bo‘lishi mumkin. 
Qutblangan nur normal holda kristallga tushganda nur dastasi yana odatdagi va 
odatdan tashqari nurlarga ajraladi, ular bir yo‘nalishda, turli tezliklarda tarqaladilar. Ular 
orasida 

optik yo‘l farqi va 

fazalar farqi hosil bo‘ladi: 
;
, (1) 
Odatdagi va odatdan tashqari nurlarda tebranishlar o‘zaro perpendikulyar bo‘lgani 
uchun, ularni qo‘shganda elliptik ko‘rinishdagi tebranishlar hosil bo‘ladilar va 
vektor 
uchi ellipsni chizadi. Bunday yorug‘lik elliptik ko‘rinishda qutblangan deb ataladi. Agarda 
fazalar farqi 
bo‘lsa, qo‘shilgan tebranishlar to‘g‘ri chiziqqa aylanadi. 
 
Qutblanish tekisligining aylanishi 
Yorug‘lik ayrim moddalardan o‘tganda, yorug‘lik vektori tebranishi tekisligining 
aylanishi kuzatiladi. Bunday imkoniyatga ega bo‘lgan moddalar, optik aktiv moddalar deb 
ataladi. Bular – kvarts, shakar eritmasi va boshqalardan iboratdir. 
Optik aktiv moddalarda, qutblanish tekisligining burilish burchagi nur bosib o‘tgan 
yo‘lga to‘g‘ri proportsionaldir. Kristallarda:
, (1) 
Eritmalarda esa, qutblanish tekisligining aylanish burchagi eritma kontsentratsiyasiga 
ham bog‘liq bo‘ladi: 
, (2) 

-
koeffitsient qutblanish tekisligining 
solishtirma aylanish ko‘rsatkichi
 
deb ataladi va u 
tushayotgan yorug‘lik to‘lqin uzunligiga bog‘liqdir. 


n
d
n
n
e
)
(
0



d
n
n
e
)
(
2
2
0










E











c




---