T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

IV-qism . Jism oniy tarbiya nazariyasi fani bo‘yicha
loyihalashtirish
Pedagogik texnologiyaning muvaffaqiyatli loyihalanishi va 
yakuniy natijaning kafolatlanishi o ‘qituvchining didaktik m asalalar 
m ohiyatini anglab yetish darajasi va darsda ulam i to ‘g ‘ri baholay 
o lish ig a b o g ‘liqdir.
Har bir darsda ta ’lim ning aniq maqsadi belgilanishi o ‘qitish 
texnologiyasini loyihalashda muhim shartlardan biri sanaladi. Bunda 
fan mavzulari b o ‘yicha o ‘qitishning tashhislanuvchi m aqsadi aniqla- 
nadi. Darhaqiqat, har qanday fan o ‘zining paydo boMgan vaqtidan 
boslab katta bilim lar hajmini to ‘plagan va u yuqori tezlikda boyitib 
borayapti. 0 ‘qitish faqat zaruriy axborotnigina tanlab olish va 
talabaning o ‘zlashtirish qobiliyatlariga mos holda ular hajmini 
miqdoriy oMchamga keltirish zarur.
Har qanday fan bosqichm a-bosqich o ‘rgangan holda rivojlanib 
boradi. R ivojlanishning uzluksiz jarayoni turli fanlarda turlicha, hatto 
bir fan boMimlari o ‘rtasida ham notekis kechadi. Shu bois, o ‘quv 
m avzulari b o ‘yicha maqsadni aniq 
belgilash 
uchun m avhum
pog‘onalari va unga mos o ‘quv unsurini bayon qilish usullaridan 
foydalanish m aqsadga muvofiq.
121

---

0 ‘quv predm etining ilm iylik darajasi va bu param etrlar yorda- 
m ida talabalar bilim sifatini baholash uchun koeffitsient kiritiladi. 
Talabalar tom onidan o ‘quv unsurini qay darajada o ‘zlashtirish 
ularning faoliyatiga bogTiq. Faoliyat k o ‘rsatm a vositasida yoki 
k o ‘rsatm asiz m ustaqil ravishda bajariladi. M ahsuldor faoliyat m a ’lum 
pedagogik k o ‘rsatm alar asosida tashkil etiladi, biroq bu yerda 
harakatlar ketm a-ketligi, tartib qoidalari ayni vaziyatda yangilangan 
yoki hech kim ga m a’lum boTm agan usullar vositasida am alga oshadi.
Y uqorida tilga olingan o ‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun 
munosib testlar ishlanishi kerak. Test - bu biror bir faoliyatni bajarish 
uchun m a’lum darajadagi bilim ni egallashga qaratilgan topshiriqlardir. 
Testning to ‘g ‘ri bajarilganligini oTchash va baholash m aqsadida har 
bir testga ekspert uslubi yordam ida etalon ishlab chiqiladi.
Etalon yordam ida test yechim iga olib keladigan jiddiy am allar 
sonini aniqlash qiyin emas. Talabaning javobi etalon bilan solishtiril- 
gach, testning sifatli bajarilganligi to ‘g ‘risida tegishli xulosaga 
kelinadi va to ‘g ‘ri yechilgan am allar soni yordam ida 
0
‘zlashtirish 
koeffitsenti aniqlanadi.
0 ‘zlashtirish koeffitsenti. Etalon yordam ida test yechim iga olib 
keladigan jiddiy am allar sonini (R) aniqlash qiyin emas.
Talabaning javobi etalon bilan solishtirilgach, testning sifatli 
bajarilganligi to ‘g ‘risida tegishli xulosaga kelinadi va to ‘g‘ri yechil­
gan am allar soni (a) yordam ida o ‘zlashtirish koeffitsenti aniqlandi:
K(ni aniqlash o ‘zlashtirish sifatini oMchash amali hisoblanadi. 
0 ‘zlashtirish koeffitsenti m e’yorlanadi (0m ezoni bilan taqqoslanishi m um kin. B u ko‘rsatkich yordam ida 
o ‘qitish jarayonining tugallanganligi to ‘g ‘risida hukm chiqariladi. 
A gar K(>0,7 m iqdorda b o ‘lsa, o ‘qitish jarayonini tugallangan 
(yakunlangan) deyish mumkin, chunki talabalarning keyingi faoliyati 
o ‘z bilim larini m ustaqil takom illashtirishga qodir boTadi. Agar 
talabalarning o ‘zlashtirish koeffitsenti 
K(<0,7 
b o ‘lsa, 
keyingi 
faoliyatlarida xatoliklarga yo ‘l q o ‘yadilar va ularni tuzatishga qurbi va 
qobiliyatlari yetishmaydi.
Shunday qilib, pedagogik aylanm aga talabalarning tajribani 
o ‘zlashtirish darajasi sifatini o ‘zl$shtirish koeffitsienti K( yordam ida 
aniq hisoblash uslubini kiritish 
P t
ning m uhim prinsiplaridan birini 
ifodalashga im kon beradi - bu ta ’limni tugallanganlik prinsipidir. Shu 
prinsip tufayligina m aktabda o ‘qitish jarayoni sifatsizligini keltirib
122

---

Chiqaruvchi m uam m olar yechirni va y o ‘nalishlarini izlab topish 
sohasidagi didaktikaning davriy xatolaridan biri ochiladi.
Shunday qilib, pedagogik aylanm aga talabalarning tajribani 
o ‘zlashtirish darajasi sifatini o ‘zlashtirish koeffitsenti yordam ida aniq 
hisoblash 
uslubini 
kiritish 
pedagogik texnologiyaning muhim 
tam oyillaridan birini ifodalashga imkon beradi. Bu ta ’limning 
tugallanganlik tam oyilidir. M azkur tam oyil m aktabda o ‘qitish jarayoni 
sam arasiz 
kechishi 
borasidagi 
m uam m olarning 
yechirni 
va 
y o ‘nalishlarini izlab topish imkonini beradi.
Didaktik m asalalarning uchinchisi - “ta ’lim m azm uni” yoki 
axborotning m uayyan m ajmuasi boMib, ular yordam ida yosh avlodga 
um um insoniy va m illiy tajribalar uzatiladi.
0 ‘quv yurtlarida o ‘rganilayotgan fanlarning o ‘zlashtirish unsuri 
nihoyatda k o ‘p, biroq har bir o ‘quv yurti turiga qarab o ‘zlashtirish 
unsurining soni cheklanadi. Misol tariqasida, Jism oniy tarbiya 
nazariyasi va uslubiyati fanini olaylik. Bu fan mavzulari bo ‘yicha 
o ‘zlashtirish unsuri oliy o ‘quv yurtlari uchun alohida aniqlanadi. 
B uning uchun esa o ‘quv dasturlari ishlab chiqiladi.
M a’lumki, bilim larning talabalar tom onidan egallanishi ularning 
xususiy o ‘quv faoliyati natijasi tufayli ro ‘y beradi. H ar qanday o ‘quv 
faoliyati um um iy loyiha bo ‘yicha quriladi va tuzatuvchi harakatlarni 
m ujassam lashtiradi. Bu harakatlarni talabalar bevosita o ‘qituvchi va 
darslik yordam ida bajarishlari mumkin. 0 ‘zlashtirish unsuri o ‘quv 
harakatlarining 
alohida, 
o ‘zla'shtirishning 
m a’lum 
bosqichida 
na’m oyon bo ‘ladi. Chunonchi, m o‘ljalli harakatning bajarilishi va 
o ‘quv topshiriqlarining o ‘zlashtiriIishi quyidagicha ta ’minlanadi:
A. 
talabalarning 
o ‘qituvchi 
tom onidan 
berilgan 
tayyor 
topshiriqlarning m ohiyatini tushunib anglashlari;
B. ularning topshiriqlarni faol qabul qilishlari;
V. 
talabalarning 
m ustaqil 
ravishda 
o ‘quv 
topshiriqlarini 
bajarishlari;
G. 
ular tom onidan m uayyan o ‘quv topshiriqlarining mustaqil 
ravishda bajarilishi.
0 ‘quv faoliyatining muhim tavsifnom alaridan biri - uning 
natijasidir. Yechim ning o b ’yektiv to ‘g ‘riligi, natijani olgunga qadar 
sodir etilgan harakat va qadam lar soni, vaqt sarfi, sub ’yekt uchun 
faoliyatning m uhimligi, uning yakunidan talabaning qanoatlanishi, 
sarflangan aqliy va jism oniy kuch hajm i va boshqalar o ‘quv 
faoliyatining samarali yakunini ko ‘rsatuvchi om illar hisoblanadi.
123

---

Jism oniy tarbiya nazariyasi va usulbiyati fanni o ‘qitish jarayo­
nida pedagogik texnologiyalardan foydalanishga oid dars ishlanm ala- 
rini keltiramiz.
Demak, yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglanganidek, 
xususiy fanlarni o 'q itish jarayoniga pedagogik texnologiyalam i tadbiq 
etishda o ‘quv fanlarining o 'z ig a xos xususiyatlarini inobatga olish 
muhim aham iyatga ega.