«t a m a d d u n»


bet115/176
Sana07.11.2022
Hajmi
#861521
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   176
Bog'liq
Маънолар оламига сафар. (Алишер Навоий ғазалларига шарҳ). Комилов Н

жонон мавзуида бир туркум ажиб дилбар газаллар ярат- 
ганким, шулардан бирини куйида гула келтирамиз:
189


/\ар лабинг улганни тиргузмакда жоно, жон эрур, 
Бу жи.\атдин бир-бириеи бирла жоножон эрур.
Жоним апдок тулди жонондинки, булмас фахмким,
Жон эрур, жонон эмас, ё жон эмас, жонон эрур.
Булса жонон бордурур жон
 ;
\ам, чу жонон ки.гди азм
Жон кетиб жонон била, жондин менга ,\ижрон эрур.
Жон менга жонон учундур, йук жонон жон учун,
Умр жононсиз котик, жонсиз вале осон эрур.
Борса жон жонон йитар, гар борса жонон жон кетар,
Кимсага жонону жонсиз умр не имкон эрур.
Хушдурур жону жщон жонон била, жонон агар
Булмаса, жон уилаким улмас
— 
жа.\он зиндон эрур.
Жоним о.
1
, эй, .\ажру жононсиз манга ранж айлама.
Чунки жононсиз Навоий жонидин ранжон эрур.
«Жон» сузи ун туккиз, «жонон» сузи ун олти марта 
такрорланиб келган. Бирок, бу кайтарнклар бизга но- 
хуш туюлмайди, аксинча, кучли завк уйготад и. шоир- 
нинг заковати, топкирлигига койил коламиз. Карши- 
мизда узига хос бутун бир газал-тажнис, яъни бир узак- 
ли, талаффузи, шакли ухшаш, аммо маънолари хилма- 
хил сузлар восигасида барпо булган хайратомуз санъат 
намунаси. Аёнки, тажнис классик шсъриятимизда кенг 
таркалган усул, лекин етти байтли газалда икки жинс- 
дош сузнинг бошдан охир хар гал янги маънода, янги 
жило, янги товланиш билан бундай занжирланиб ке- 
лиши фавкулодда ходиса. Гус уста заргар бир булак 
жавохирдан турфа тароватли дурдон;шарни суфтатаб, 
ииак иига тизиб чиккандай. Ва лекин шу нарса хам 
эсда турсинким, улуг шоир суз сохибкирони эканини 
куз-куз килиш учунгина бу санъатга кул урган эмас. Бу 
санъат замирила Навоий калбида хамиша яшнаб. кука- 
риб турган эзгу-ардокли фикрлар: ишк, вафо, садокат
190


хакидаги мунаввар, муборак гоялар порлаб диккати- 
мизни тортади. Суз — тафаккур хизматида санъат — 
фикр ва гоянинг курки, таршботчиси.
Бутун газал буютаб суз додини бериб тажнисни уз- 
луксиз давом эттириш бир санъат булса, буни мухим 
ижтимоий-ахлокий гоя билан боглаб ривожлантириш 
оркали гузал бир тасвирни вужудга келтириш яна бир 
санъат — юксак шоирлик махоратининг, уйкок, уйгун 
тахайюл, табиатдай кудратли ва сахий истеъдоднинг 
нашъу намоси, сехркорлиги. Ш оирнинг усталигини 
карангки, байтлар бир-бири ила мантикан пайвандла- 
ниб, етакчи, сарбон 
f o h h h
теранлаштира бориш асно- 
сида лирик кахрамоннинг туйгулари хам байтдан бай- 
тга кучайиб, унинг юрагидаги дарди, эхтирос-хаяжон- 
лари жушиб бораверади, жон ва жонон можароси зура- 
яди, висол шодлиги-ю хижрон азоблари, ош ик изти- 
роби ва ёр истипюси орасидаги драматик зиддият та- 
ранглашади. Газал ни шархлаганимизда бу хусусият 
янада равшанрок кузга ташлана боради. Аммо бу ишни 
бошлашдан олдин хамма гапларимиз келиб такалади- 
ган «жон» ва «жонон» сузларига изох бермокчимиз.
Жонон сузининг жондан келиб чиккани аник. Л е­
кин кандай килиб? Балки бу «жон каби», «жонга 
ухшаш» (жондан ширин) деган маъноларнн англатар? 
Яъни: жонмонанд — жонмон — жонон тарзида бирик- 
манинг ихчамлашиб бориши окибатида содир булган- 
дир. Форс тилида сузни мана шундай ихчамлаб, та- 
лаффузни енгиллаштириш ходисаси бор. Аммо Судий 
Баснавийнинг фикрича, жонон жоп сузининг куплн- 
гидир. Махбубни улутлаш, уига чексиз хурмат-эхтиром 
билдириш максадида шундай килинган булса ажаб 
эмас, чунки бу яхши одатимиз хозир хам амал килиб 
келмокда. Бундан ташкари, жонон — жонларнинг жоии 
(жони жонхо, жони жонон), туганмас, улмас жон маъ- 
носида ишлатилиб, бора-бора тилда мустахкамланиб 
колган булиши хам мумкин. Хар холда, барча маъио- 
ларда хам жонон (муаннас шакли .жонона) инсон учун


энг кимматли, энг а л п хисобланган жон билан баро- 
бар куйилгани, хаттоки, ундан ортикрок билиб, эъзоз- 
лапастгани аён булмокда. Жонон, махбуб, маъшук, дил- 
бар, дилором, санам - буларнинг барчаси Ёрнинг си- 
фат — синонимларп. Улардан хар бири шеъриятда уз 
мавриди, уз маком — нисбатида кулланиб келинган. 
Чунончи, жонон сузи тилга олинганда. албатта, жон 
сузи \ам кушиб зикр этилган. Вокеан. бир-бирига во- 
баста бу ту 
11
IV н чал ар ни яна хам туликрок тасаввур эт- 
мокчи булсак, жон сузининг келиб чикиш мохиятини 
хам билишимиз даркор. Зеро, кадимги аждодларимиз 
буни хозир биз тушунгандай тушунмаганлар. Хознр биз 
жонни танадан ажратиб тасаввур килолмаймиз. Жон, 
яъни тириклик материянинг олий даражада уюшган 
шакли булмиш биологик хаётнинг (демак, инсон ву- 
жудининг хам) хусусияти деб караймиз. Кадимгилар 
эса, жон бошка, тана-жисм бошка, деб тушунганлар. 
Боз устига, уларнинг тасаввурича, жон, рух, — олий 
неъмат, бирламчи борлик булиб. жисм куй и хаюло — 
гурт унсурдан таркиб тогтган бир колип. Агар жон 
булмаса, вужуд узича яшай олмайди, дунё тимсоли 
булган бу «вайрона»ни жон обод килиш и мумкин. 
«Ошик дили дустга мунтазир ва бекарор талпингани- 
дай, жисм рухга мушток ва мухтождир», дейди «Кашф 
ул-махжуб» китобининг муаллифи Хужвирий. Алишер 
Навоий асарларида учрайдиган «жисми вайроним», «тан 
уйи», «вужуд хокистари» сингари ибораларни шу маъ- 
нода англашимиз керак. Унингча, жонсиз жисм — каро 
тупрок: «Жисмдан жонсиз на хосил эй мусулмонлар- 
ки, ул бир каро туфрокдурурким, гулу райхони йук». 
Ж оннинг шоирлар куп кулла^'ихиган иккинчи рамзий 
номи «равон» (юриб турувчи) эканини эътиборга ол- 
сак, жон жисмга карама-карши уларок доимо харакат- 
даги нарса, яъни хаёт рамзи деб каралганп маълум була­
ди. Ш унинг учун у жисм билан курашади, уз асли — 
мутлак Рухга бориб кушилишга интилади, дея тал кин 
килинган. «Жоним огзимга келди», «жон риштаси»,


«жони кирди» кабил идаги хал к иборалари хам шу та- 
санвурлар таъсирида тугилган. Мазкур тасаввурлар, шу 
билан бирга, аб&дий хаёт хакидаги, Масих (И со), Хизр 
TyFpiicидаги армонли ривоятларнинг яратилишига хам 
сабаб булган. Гуё Масих уз нафаси билан улган одам- 
пи тирилтирар, Хизр булса оби хаёт — тириклик суви- 
ни топиб ичгани учун мангу яшаб, одамларни эзгулик 
манбаига етаклар эмиш...
Алишер Навоий тасвирлаган ошикнинг севган ёри 
худли шундай нафасли киши, унинг лабларп уликка 
хам жон багишлай олади, бу лаблардан упган ош ик 
абадий хаёт топали. Ф акат бу эмас. Жонон лаблари- 
нимг хар бири алохида-алохида сехр курсатиш кудра- 
тига эга ва сохирлик ишида улар гоят инок-иттифок- 
дирлар.
Кискаси, газалнинг ушбу ривоятга асосланган би- 
ринчи байтининг мазмуни бундам: «Жонгинам, лабла- 
рингнинг хар бири улган одамни тирилтиришда жон 
урнидадир, улар иккови бу ишда жуда инокдирлар». 
Байтдаги «жонон» сузининг инок, иттифокдан ташка- 
ри, яна бир— жонга жон, жон бериб жон олиш деган 
кадимий маъноси хам бор. Масалан, урушда фидойи- 
лик курсатган кишиларга нисбатан шундай дейилган. 
Навоий газалга бу маънони хам сингдира олган: жо- 
ноннпнг икки лаби ошикка жон багишлашда бир-бири 
билан тортишиб, бахслашади — бири жон олса, ик- 
кинчиси жон ато этади. Ха, бу Ёр дийдорига мушток, 
кунгли мухаббат бодасила лиммо-лим одам учун таби- 
ий холдир. О ш ик жонон ёдида шунчалик азият чека- 
дики, узининг бор-йукдигини унутиб куяди, бирок 
жонон хузури, висол уни кайта узига келтиради. Ви- 
сол лахзасидаги бу рухий холат, коникиш, Ёр лабла- 
ридан олинган бусанинг лаззати жонга бекиёс хузур 
багишлайди. Ж о н Жонон — Аллох билан ковушиб, йук- 
йук, бирлашиб кетади. Улар орасида хеч кандай фарк 
колмайди: жон — жононга, жонон эса — жонга айла- 
нади. «Яъни: «Ж оним жонондан шу даражада туйиб
13 - 183


коникдики, улар шундай бирлашиб кетдиларки, кай- 
сиси жон, кайси бири жонон эканини билмай колдим
— жон булса, жонон кани, жонон булса жон кани?» 
Биринми байтнинг бевосита давоми булмиш иккинчи 
байтнинг мазмуни шундан иборат.
Мухаббат киёмида ош икнинг «буду нобуди тенг 
булиб» колиши, жонон жилвасида эриб кетиши Наво­
ий ижодида куп маротаба учрайдиган хуш тасвирлар- 
дан. Чунончи, шоир бошка бир газалида бундай дей­
ди: «Ёр буди (Аллох вужуди) ичра нобуд угшшменким, 
уртада узгаликдан, демаким, у зли клан осор колмагай? 
И ш ктарикати шуки, агар бу йулга кирган одам хакикий 
ош ик булса, у узини маъшуканинг бир булагига айлан- 
тириши, орада «у» — «мен» деган фаркданишга урин 
колдирмаслиги керак. Ахир, висол чогида юз беради- 
ган мухаббат киёми «узни унутиш ва махбубдан айри 
тасаввур килмасликдир» (Хужвирий. Кашф ул-махжуб, 
19-бет). Бу ошики бекарор орзикиб кутган дам, унинг 
учун олий мукофот. Чунки ошикнинг кунгли ва жони 
тинимсиз равишда жононга караб интилади, жонон­
сиз яшашни дузах азоби деб билади. Зотан, жононсиз 
жоннинг унга кераги йук. Ж ононсиз жон танни хам 
кийнок ва укубатлар гирдобига солади.
Жоннинг доимий суратда жононга талпиниши, ви- 
солга ташналигини инсоннингуз Идеалига, бутун файзу 
фазнлати, пок ахлоки, ички маънавий дунёсининг 
куркам, нурафшонлиги билан жозибали булган Дуст 
сари интилиши, деб билмок керак. Дуст— кишининг 
севган ёри хам, эътикод-имон тимсоли, мукаммал ин­
сон хам, одамзод хеч качон туймайдиган хаёт хам, эз- 
гулик, ;шолат ва хакикат ёки Худо хамдир. Яхши ин- 
сонни севиш — хаётни севиш, хаётни севиш — хакикат- 
ни, Хакни севиш демак. Бую к Навоий хаёлотида етил- 
ган Жонон образина бу тушунчаларнинг бари мужас- 
сам. Ш у маънода жононга булган мухаббат реал тур- 
муш, мухигдан коникмаган, зулм ва зурлик нажмурда 
этган, дунёнинг нотекис ва нотукислигидан озурда
194


кунгилнинг кидирган оромгохи, сигинадиган ва суя- 
падиган ягона паноххонаси булганини унутмайди. «Ха- 
зойин уликаоний» дебочасида шоир уз газалларининг 
ёзилишига сабаб булган хаёт и й турткиларни бундай 
кайд этади: «Олдимга онча душвордиклар юзланди ва 
теграмда онча саъб гирифторликлар айланди ва боши- 
MFa сипехр онча бало тошини отди ва и ш к сипохи- 
нинг лагадкуби (тепкилари) заиф пайкарим била сунгак- 
ларимни онча оёк остида ушотдиким, не узимдан ха- 
барим, не узлугим била узимдин асар колди». Бу ахво- 
лимни шарх этсам тушунадиган бир муш фик инсон 
тополмадим, шу боис дардларимни шеър килиб ёздим, 
дейди Навоий.
Ёрга булган ишкнинг шиддат ва шарофатини шу тах- 
лит камоли эътикод билан таърифлаб келиб, улуг шоир 
учинчи байтда фикрларини янада равшанрок баён эта­
ди: «Агар жононинг булса — жонинг хам бор, агар 
жонон кетишга чорланса, билгилки, жон хам жонон 
билан бирга кетади. Демак, жондан ажраласан ва хиж- 
рон азобида коласан». Ж он билан жононнинг ажрал- 
маслиги хакидаги бу гоя кейинги байтларда янгича 
Киёсланиш ёрдамида давом этади. Масалан, туртинчи 
байтнинг мазмуни бундай: «Ж он менга жонон учун 
керак, аксинча, жонон жон учун эмас. Чунки жонон- 
сиз яшаш бехад огир, аммо жонсиз умр куриш осон».
Жигарсухта, шайдойи ош и к кунгил муножотини 
мана шу маромда уртаниб-уртаниб изхор этган. Ви- 
солдан сархуш, бирок ёрдан жудо булиш мукаррарли- 
гини олдиндан сезгандай жони талвасада. Хижрон азоб- 
ларига кайта гирифтор булмаслик учун жондан кечишга 
хам рози. Туртинчи байтдаги «жонсиз умр осон эрур» 
жумласи бизга галатирок туюлиши мумкин. Дархаки- 
кат, кандай килиб одам жонсиз яшай олади? Чамаси, 
бу уринда шоир жон ва жонон бахсининг мажозий- 
ботиний маъносини чукурлаштира бориб, инсон учун 
маънавий хаётнинг афзаллигини таъкидламокчи булган. 
Унинг назарида хаки кий хаёт маънавий хаётдир, зеро-


ким жонон. куриб утганимиздай, ана шу маънавий 
фазилатларнинг йнкма тимсоли. Навоий суз уйини — 
тажнисдан мантик силсиласига утади: модомики жон 
билан жонон бир экан, бири иккинчисисиз тасаввур 
этилмас экан, жонони йук (ишксиз) одамлар жонсиз 
кишилардир. Улар тирик юрадилар-у лекин рухан, кал- 
бан улганлар. Ш унинг учун умрлари осон кечади. Аммо 
энг кизиги шундаки, шоир узининг бу фикридан кай- 
тади — ахир иш к барча махлукотла булиши шарт. иш ­
ксиз, жононсиз, умуман хаёт йук. Бу хулоса бешинчи 
байтда уз ифодасини топган: «Жон кетса, жонон йуко- 
лади. агар жонон кетса, жон кетади». Шундай булгач, 
жононсиз ва жонсиз кандай яшаш мумкин?
Бу фикр олтинчи байтга келиб мазмунан яна кенга- 
яди, жонон факат ошикнинг жони билан баробар нар- 
са булиб колмай, балки «жону жахон»га тенг, бутун 
мавжудотни уз ичига оладиган тушунчага айланади. 
Энди ош ик уз жони, уз шахсияти хакида кайгуриш 
билан чегараланмайдн. Унинг учун дунёнинг барча 
ширинлиги, лаззати, хатто азоб, хурсинишлари хам 
Жонон билан хуш, Ж онон билан маъноли ва зебо: 
«Жону жахон жонон билан хушдир, агар жонон булма- 
са, жон булмайди деганинг кам, бу кенг жахон зин- 
донга айланади». Навоий такрорий булса-да, хижрон 
огирлигини бот-бот таъкидлаб, охирги еттинчи байт­
да илтижо ва тавалло охангини кучайтиради ва газал- 
ни шу пафос билан якунлайди. Зору нотавон ош ик 
жондан кечиш звазига булса хам жонон васлидан мах- 
рум этмасликларини ёлворпб сурайди: «Эй, хижрон, 
майли жонимни олгин, аммо жононсиз яшаш азобини 
менга раво курма. Чунки жононсиз Навоий жонидан 
безордир».
Маълум буладики, тахлил этган им из газалда ошик­
нинг икки холати—висол лахзасидаги халоват, ж он­
нинг яйраши ва Ёрдан ажралганда юз берадиган рухий 
кийнокдар киёсланиб тасвир этилган. Бошкача айт- 
1
анда, жон ва жонон бахси васл ва хижрон киёси неги-
196


зига курилган. Висолга мушарраф булган ош икОу tiaxi 
нинг абадий баркарорлигини истаб, агар жонон lain 
лаб кетса нималар булиши мумкинлигини зорланиб 
гапиради. Б у 7— Алишер Навоийнинг аГиш шу газалда 
куллаган бадиий усули. Ж он ва жонон можаросига ба- 
гишланган бошка газалларида шоир яна узгача санъат, 
узгача усулларни синаб курган. Масалан, «Кдсди жо­
ним килди хажр, эй котили хунхор, кел» сатри билан 
бошланадиган газалда жонондан ажралган, фирокдаги 
ошикнинг изтироблари тасвирланади.
У Ёрига гойибоиа мурожаат килиб: «Жон накдини 
овучда ушлаб турибман, агар келсанг, йулингга соча- 
ман», дейди. Рух хам, жон хам жонон йулига мунтазир, 
ошикнинг нияти булса жонини жононга тоишириш: 
«Жон етибдур огзима, дерман лабингга топширай, лутф 
этиб килгил мени жон бирла миннатдор, кел». Ажойиб, 
шоирона тасвир, муъжизакор таъбнинг тенгсиз неъмати! 
Хаётбахш нафасли махбуб висолига мушток ошикнинг 
интизорликдан жони огзига келган. Ш у бетокат жоним- 
ни келиб олгин, мени азобдан куткар, сендан миннат­
дор буламан, дейди у. Аммо бу айни холатда ошик учун 
янгидан жон топиш хам. Чунки Навоий васф этган мах­
буб лаби жон багишлаш кудратига эга-да!
«Севингил, эй кунгил, охирки, жисминг ичра жон 
келди», деб бошланадиган газал эса бунинг акси уларок 
жонон келгандан кейинги шодлик, рухий кутаринки- 
лик кайфиятини тараннум этади. Ёр бемор булиб ётгаи- 
да ош икнинг жони ачишиб, бадтар кийналади. Ёки
ёрдан келган мактуб, ёрга юборилган нома, ёхуд ёр 
муждасини келтирган хабарчи кабутарлар тасвири хам 
Навоийда ошик калби хаяжонлари билан кушилиб ке- 
тади. Жонондан келган жон исини (хам хабар, хам 
хушбуй маъносида) келтирса, жавоб номасини ёзганда 
ошик уни жон риштаси билан чирмаб, хар бир сузи, 
харфи ёрдамида гуё кийналган жони нишоналарини 
жунатади. Бу каби газалларда муайян образнинг чиз- 
гилари намоён, тасвир характерли деталлар асосида
19?


давом этган ва шу хаётий ашё — сурат таъсирида ли­
рик туйгулар кулф уриб, кайнаб чикади. Хуллас, Н а­
воийнинг вокеабанд, яхлит маъноли асарлари унинг 
лирик меросидаги узига хос поэтик ходиса, туркумлар 
ичидаги хар бир газалнинг махсус усулда битилгани 
эса бутунлик, гармонияга интилган нуктадор шоирона 
тафаккурнинг рангин оламида алохида-алохида кури- 
нишлардир. Ш у сабабли 
y r iy F
шоир ижодининг тадки- 
котчилари учунгина эмас, балки унинг асарларини 
укиб, бахра олишни ният килган китобхонлар учун 
хам бу хусусиятларни билиш зарур.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   176




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish