Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

PRAGA STRUKTURALIZMI

Struktur tilshunoslikning shakllanishi va rivojlanishida Praga

lingvistika maktabi alohida o‘rin egallaydi. Bu maktab negizida

1926- yilda mashhur chex tilshunosi V. Matezius (1882—1945)

tashabbusi bilan tashkil etilgan Praga lingvistik to‘garagi a'zolarining

qarashlari yotadi. Praga lingvistik to‘garagining nazariy qarashlari

1929- yilda Pragada bo‘lib o'tgan slavyanshunoslarning 1 xalqaro

syezdida tavsiya etilgan «Praga lingvistik to'garagi tezislari»da bayon

qilingan.

Praga lingvistik maktabining o'ziga xos xususiyati strukturlik

va funksionallik&ddir.

Praga maktabi lingvistik konsepsiyasining ikki muhim jihati mavjud. Ularning har ikkisi Praga maktabining lingvistikaga olib kirgan yangilik uchun bir xil qimmatga ega. Bu muhirn ikki jihatning birinchisi strukturallikdir. Praga lingvistlari lingvistik niuammolar qatoriga staiktura muammosini, ya’ni tilning struktur xaraktcri va uning qismlari o ‘rtasidagi m unosabat muammosini olib kiradi.

Ikkinchi jihat shundan iboratki, Praga lingvistik maktabi

funksionaldir. «Funksiya» atamasi bu o‘rinda tobclilik

(«3aBHCHMocrb») ma’nosida emas, balki vazifa ma’nosida

qo‘llaniladi.

Matezius Praga lingvistlarining funksional va struktural konscp-

siyasi Boduen de Kurtene va F.de Sossyur g‘oyalariga asoslan-

ganligini e’tirof etadi.

Praga strukturalistlari garchi F.de Sossyur va I.A.Boducn de

Kurtenening g‘oyalariga asoslangan bo'lsalar ham, lekin ular bu

g‘oyalarga ijodiy yondashdilar va yuqoridagi olinilaming cheklangan

tomonlarini bartaraf qilishga harakat qildilar.

Xususan, F.de Sossyur tilning sinxron va diaxron holatini

ajratar ekan, sistemaviylik faqat sinxroniyaga dahldor ekanligini

ta'kidlagan edi.

Praga tilshunoslari esa F.dc Sossyurning sinxroniya va diaxro-

niya zidlanishi haqidagi yuqoridagi fikriga c'tiroz bildirganlari holda,

ular o ‘rtasida o‘tib bo‘lmas jarlik yo‘qligirri, o‘zaro uzviy bog‘Iiq ekanligini ta'kidlaydilar.

Shuningdck, Praga tilshunoslari F.de Sossyurning til va nutq konscpsiyasini qabul qildilar va rivojlantirdilar.

Ana shu asosda N.S. Trubetskoy til tovushlari va nutq

tovushlarini ajratadi. Uning fikricha, nutq tovushlari haqidagi

ta'limot aniq moddiy hodisalar bilan ish ko‘rganligi tufayli tabiiy fanlarning tekshirish mctodi bilan ishlash lozim bo‘lsa, til tovushlari, aksincha, sof lingvistik metod bilan ish yuritadi. Shunga ko‘ra nutq tovushlari haqidagi ta’limotni fonetika, til tovushlari haqidagi ta'limotni esa fonologiya deb nomlanishini ta’kidlaydi.'