“Sodda gaplarda shakl va mazmun aloqadorligi”

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 
FILOLOGIYA FAKULTETI 
“O’zbek filologiyasi” ta’lim yo’nalishi
3-bosqich “D” guruh talabasi
 
Ahmadova Umidaxonning 
“Hozirgi o’zbek adabiy tili” 
fanidan
“Sodda gaplarda shakl va mazmun aloqadorligi” 
mavzusi asosida bajargan
Ilmiy rahbar: B.Qilichev 
2014 

---

2 
Kirish
1.
Sodda gaplar haqida ma’lumot. 
2.
Sodda gaplarda shakl va mazmun birligining ifodalanishi. 
3.
Sodda gaplarda mantiqiy predikat ifodasi. 
4.
Sodda gaplarda zidlanuvchi uzvlar presuppozitsiyasi. 
5.
Xulosa. 
 

---

3 
 
Kirish
Mavzuning dolzarbligi va o’rganilish darajasi.
Mustaqillik sharoitida o’zbek 
tilshunosligida ham katta o’zgarishlar yuzaga keldi. Avvallari o’zbek tilshunoslari 
asosan, o’zbek tilining ichki tuzilishi, adabiy til va dialektlar munosabati, o’zbek 
tilining tarixiy taraqqiyoti, boyish manbalari singari o’zbek tilining o’ziga xos 
muammolari 
bilan 
cheklangan bo’lsalar, mustaqillik sharoitida umuman 
tilshunoslikning nazariy muammolari bo’yicha, o’z fikrlarini dadil bayon qila 
boshlaganlar. Shunday ekan, o’zbek tilshunosligida turli xil muayyan g’oyaga 
tayangan 
holda 
turli 
lingvistik 
qarashlarning 
olg’a surilishini bugungi 
tilshunosligimizning rivoji sifatida hech ikkilanmay baholash lozim.

Tilshunoslikda XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida formal 

yo’nalish ijtimoiy ehtiyoj natijasida shakllangan va o’z oldiga, asosan:
–
ommaviy savodxonlikni ta’minlash; 
–
zamonaviy adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish; 
–
adabiy til me’yorlarini ommalashtirish 
kabi o’z davri uchun o’ta zarur masalalar yechimini maqsad qilib qo’ygan. Jamiyat 
oldida ommaviy savodxonlikni ta’minlash, shevalararo farqlarni bartaraf qilish, 
adabiy tilni ommalashtirish, til va xalqning tarixiy yozma yodgorliklarini nashr etish 
va yoyish, ta’limni zamonaviy usullarda yo’lga qo’yish kabi amaliy vazifalar turgan 
paytda eng samarali va eng qulay lingvistik tavsif va ta’lim yo’li mana shu formal 
usuldir. Shuning uchun jahonning barcha ilg’or davlatlari tilshunosligida XIX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab bu ilmiy yo’nalish keng ommalashgan. O’zbek 
tilshunosligida bunday yo’nalishning tamal toshlarini Abdurauf Fitrat, Qayum 
Ramazon, Elbek kabilar qo’ygan bo’lsalar ham, ammo uning keng va izchil 
ommalashishi professor Ayub G’ulomov nomi va faoliyati bilan bog’liqdir. 
Funksional-struktural (Praga strukturalizmi) tahlil usullarini ongli, izchil, dialektik 
tamoyillar bilan to’ldirib, tilga tafakkurni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi, nutqiy 
muloqotda son-sanoqsiz shakl va ko’rinishlarida voqealanadigan, har bir voqealanish 

---

4 
ko’rinishi o’ziga xos maqsad va vazifaga ega bo’lgan imkoniyatlar xazinasi sifatida 
yondashadigan o’zbek substansial tilshunosligi talqinlari ham mavjud.
Substansial tahlilning bosh tamoyili asosida tilimiz qurilishini yoritishda lisoniy 
birliklarning umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab va ularning voqealanishi 
natijasida hosil bo’lgan nutqiy birliklarga alohidalik (yakkalik), hodisa, voqeylik, 
oqibat sifatida munosabatda bo’ladi. Zamonaviy yo’nalish sifatida har bir mutaxassis
o’zbek substansial tilshunosligi talqinlaridan xabardor bo’lishi kerak. Bu esa kurs 
ishimizning dolzarbligiga daxldordir.