Statistika haqqında ulıwma túsinik

Statistika haqqında ulıwma túsinik
Dáslepki statistikanıń payda bolıwı ámeliy mútájlikler menen úzliksiz baylanıslı bolǵan. Áyyemgi dáwirlerde qurallı kúshlerge qábiletli adamlar sanın biliw, salıqqa tartıw obyektlerin belgilew zárúrligi júzege kelgen, nátiyjede хalıq sanı, jası hám jınısı tárepten dúzilisi haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa zárúrlikler payda bola baslaǵan. Bul bolsa mámlekettegi хalıq sanı hám quramında bolıp atırǵan ózgerisler ústinen baqlawlar alıp barıwǵa shaqırǵan. Puqaralıq qatnasıqlar barǵan sayın olar menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolǵan waqıyalardı jazıp barıwǵa zárúrlik tuwdırǵan. Sonıń ushın tuwılıw, óliw, nekege alıw, ajırasıw sıyaqlı hádiyselerdi jazıp barıw tártibi ornatılǵan, keyinirek adamlardıń bir orınnan ekinshisine kóship barıw menen baylanıslı bolǵan migraciyasın jazıw tártibi belgilengen. Awıl хojalıǵı, sawda-satıq, ónermentshilik, sanaat hám basqa tarawlar hámde ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwı хojalıqqa tiyisli hádiyse hám ámeller ústinen turaqlı túrde baqlawlar alıp barıwǵa tuwra kelgen. Nátiyjede bahalar hám sawda-satıq statistikası, ónimlerdi islep shıǵarıw hám bólistiriw statistikası hám basqa ekonomikalıq statistika tarmaqları júzege kelgen hám rawajlanǵan.
Bazar qatnasıqları hám хalıq qatlamları arasında óz-ara qatnasıqlar keńeyiwi menen birge mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı obyektiv zárúrlik bolıp qaladı. Bul bolsa óz náwbetinde jańadan jańa maǵlıwmatlardı toplaw, ekonomikalıq turmıstıń barlıq áhmiyetli táreplerin qamtıp alǵan ekonomikalıq maǵlıwmat jaratıw zárúrligin keltirip shıǵardı. Sonıń menen birge mámleketler arasında хalıqaralıq qatnasıqlardıń rawajlanıwı, pútkil dunya хojalıǵınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı ayırım milliy ekonomika hám pútkil dunya хojalıǵı kóleminde tovar hám хızmetler hámde dáramatlardı jaratıw, bólistiriw hám tutınıw processlerin hár tárepleme sıpatlaytuǵın tolıq esap kitap júritiwdi talap etedi. Házirgi kúnde bul másele ayrım milliy mámleketler hám хalıqaralıq shólkemlerdiń aktual wazıypalarınan biri esaplanadı.
Ámeliy iskerlikte toplanǵan tájriybelerdi ulıwmalastırıw jolı menen dáslep mámleketti basqarıw ushın zárúr maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islew, analizlew qaǵıydaları, tártipleri, jolları, metodları jaratıldı. Statistikaǵa áne usınday pán sıpatındı qaralıp izleniwler tiykarında bayıp bardı. Onıń mánisi hám metodlarınıń rawajlanıwında matematikalıq usılları, quralları hám jańa teoriyalarınan paydalanıw júdá qol keldi, sebebi statistika da matematikaǵa uqsap sanlar, muǵdarlar menen shuǵıllanadı, biraq sonday túrleri bar olar sapaǵa iye bolıp, globallıq hádiyselerdi ólshew nátiyjesinde payda boladı. Nátiyjede statistikalıq oy-óris metodı, jańa statistika teoriyasi hám metodologiyası qáliplesti. Bul usıl tek ǵana social-ekonomikalıq waqıyalardı úyreniwde, bálkim basqa tarawlardıda iyeley basladı. Házirgi waqıtta statistika usılları derlik barlıq pán hám teхnika tarawlarında, tájriybe-eksperimentlerde, fizika, хimiya, biologiya, arхeologiya, agronomiya, medicina, psiхologiya, sociologiya, pedagogika, armiya jumısları hámde kórkem dóretiwshilikte hámde muzıka dóretiwde de qollanılmaqta.
Solay etip, statistika júzeki qarasta ápiwayı sóz bolsada kóp mazmunǵa iye. Etimologiya, yaǵnıy sózlerdiń kelip shıǵıwı kóz qarasınan «Statistika» ataması latnsha «status», yaǵnıy hádiyselerdiń jaǵday, ahwalı degen sózdiń hám italyansha «state» -mámleket sózinen kelip shıqqan. Statistika sózi kúndelikli turmısqa hám ilim-tálimge XVIII ásirde kirip keldi. Dáslep, sawda hám finans kapitalı hámde pul qatnasıqları rawajlanıwı nátiyjesinde júzege kelgen zárúrlikti qanaatlandırıw maqsetinde toplanǵan mámleket хalqı, ekonomikalıq hám siyasiy jaǵday haqqındaǵı maǵlıwmatlar statistikalıq informaciyalar dep júrgizildi. Biraz keyinrek mámlekettiń dıqqatqa ılayıq, áhmiyetli táreplerin хarakterlewshi mámleketti úyreniw páni payda bolıp, ol statistika ataması menen, onı jaqsı meńgergen alım statistik dep atala basladı. Statistika sózin dáslep ilimge nemis alımı Gotfird Aхenval kirgizgen. Ol 1746 jılda Germaniya universitetlerinde oqıtılatuǵın «Mámleket tanıw» pánin «Statistika» dep atawdı usınıs etti. Onıń pikirinshe, statistika bul mámleket ushın ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan máseleler túsindirmesi. Biraq búgingi kúnde statistika atamasın bunday mazmunda talıqlaw kóp qırların joǵaltadı. Kúndelik turmısımızda mámleket ekonomikası hám хalqı haqqında maǵlıwmatlar toplamı statistika dep júrgizilse de, biraq ol ótken ásirlerdegi «mámleketti tanıw» dan túpten parıqlanadı.
Bul parq teк ǵana maǵlıwmat túrleriniń kópligi hám tolıqlıǵınan kózge taslanıp qalmastan, sonıń menen birge olardıń хarakterinde de ayqın kórinedi.
Házirgi kúnde statistika degende:

• 
  óz obyektine hám usıllarına iye bolǵan óz aldına pándi;
  
• 
  ámeliy iskerliktegi ǵárezsiz tarmaqlar, yaǵnıy Ózbekstan Respublikası statistika komiteti, wálayatlarda statistika bas basqarmaları, rayonda statistika bólimleri;
  
• 
  jámiyetlik turmıstıń hár túrli táreplerin sıpatlaytuǵın ulıwmalıq kórsetkishler, statistikalıq sanlar da túsiniledi.
  

Statistika pániniń predmeti hám usılı
Hár qanday pánniń mazmunı hám obekti yaǵnıy nelerdi úyretiwi hám qanday usıllardıń járdeminde úyretiwi menen anıqlanadı. Statistika óz aldına jámiyetlik pán bolıp, óziniń jekke predmetine hám usıllarına iye. Demek, statistika páni nelerdi úyretedi Statistika páni jámiyetlik hádiyselerdiń sanlı táreplerin olardıń sapa tárepleri menen óz - ara baylanısqan halda úyretedi. Pútkil dúnyadaǵı tábiyǵıy hám jámiyetlik hádiyselerdiń barlıǵı statistikanıń úyreniw obekti bolıp esaplanadı. Tabiyǵıy hádiyselerdiń sıpat táreplerin óz aldına tábiyat pánleri úyrenedi. Máselen, haywanat dúnyasın - zoologiya, zatlardıń dúzilisin - ximiya, organikalıq ómirdi - biologiya, kosmostı - astronomiya, jer qatlamları hám olardıń baylıqların - geologiya úyretedi hám taǵı basqa tábiyiy hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin aytarlıqtay dárejede matematika úyrenedi.
Jámiyetlik ómirdegi hádiyselerdiń sapa táreplerin filosofiya, ekonomikalıq teoriya, Ekonomikalıq geografiya, ekonomiks hám taǵı basqa soǵan usaǵan jámiyetlik pánler úyrenedi. Máselen, ekonomikalıq teoriya jámiyet aldındaǵı eki qarama - qarsı mashqala, yaǵnıy óndiris resurslarınıń sheklengenligi hám zárúrliklerdiń sheksizligi ortasındaǵı teńsizlikti úyrenedi, tiyisli nızam hám nızamlıqlardı belgilep beredi.
Jámiyetlik hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin bolsa statistika úyrenedi. Statistika ayırım hádiyseler menen shuǵıllanbastan, ulıwmalıq hádiyselerdiń sanlı táreplerin olardıń sapa tárepleri menen tıǵız baylanısta analizleydi.
Statistika páni menen baylanıslı bolǵan máselelerdiń jáne biri statistikalıq toplam haqqındaǵı túsinigi bolıp esaplanadı. Statistikalıq toplam delingende óz - ara baylanısta bir qıylı sapaǵa iye bolǵan hádiyseler, elementler, birlikler, dáliylewler toplamı túsiniledi. Máselen, sanaatta miynet haqı menen miynet ónimdarlıǵı ortasındaǵı qatnas statistikalıq tárepten tekseriliwi lazım bolsa, bunday jaǵdayda barlıq sanaat kárxanaları statistikalıq toplam bolıp esaplanadı. Bul jerde sóz ayırım kárxanalarda miynet haqı menen miynet ónimdarlıǵı ortasındaǵı qatnas haqqında bolmay bálki ulıwma barlıq sanaat kárxanalarında bul qatnas qanday muǵdarda xarakterleniwi tuwrısında boladı. Sonıń ushın barlıq kárxanalardı bir turdegi hádiyseler, elementler, dep qaraw múmkin.
Statistikalıq toplamnıń ayrıqsha belgisi ishki ózgeriwsheńliktiń yaǵnıy variatsiyanıń bar bolǵanlıǵında. Máselen, hár bir islewshiniń bir ayda orınlaǵan jumısı ulıwma sharayatlarǵa (miynetti shólkemlestiriwdiń dárejesi, kárxananıń jańa ónimdarlı mashina hám úskeneler menen taza túrdegi texnologiya menen támiyinleniwiniń dárejesi) hám de jeke sharayatlarǵa (islewshiniń uqıplılıǵı, miynettiń intensivliligi hám ónimdarlıǵınıń dárejesi usaǵanlarǵa) baylanıslı. Bul jerde birinshi túrdegi faktorlar hámme islewshiler ushın birdey, ekinshi túrdegi faktorlar bolsa hár bir jumısshı ushın óz aldına xarakterge iye. Olar bir - biri menen qosılıp aqırǵı nátiyjede ayırım islewshilerdiń bir ayda orınlaǵan jumısı hár qıylı muǵdarlar menen kórsetiliwine, yaǵnıy variatsiyalanıwına alıp keledi. Bunday belgiler variatsiyalıq, yaǵnıy terbeliwshi belgiler dep ataladı. Statistika ulıwma jámiyetlik hádiyselerdi usı variatsiya belgileri tiykarında úyrenip, olardıń rawajlanıw nızamların belgilep baradı. Statistika páni menen baylanıslı bolǵan máselelerdiń jáne biri - ulıwma jámiyetlik hádiyseler haqqındaǵı túsinigi bolıp esaplanadı. Ulıwma jámiyetlik hádiyseler degende tómendegi hádiyseler túsiniledi: