Statistika haqqında ulıwma túsinik

waqıt boyınsha qarap alınıwı menen de belgilenedi. Egerde birinshi jılda toplam baqlansa, ekishi jılda onıń ayrım birlikleri, úshinshi jılda bolsa qandayda bir birlikler túsip qalsa hám usı tárizde baqlaw dawam eteberse, onda alınǵan maǵlıwmatlar waqıt boyınsha tolıq bolmastan, olardıń salıstırmalılıǵına zıyanı tiyedi. Ayrım jaǵdaylarda bolsa hádiyselerdiń waqıt boyınsha ózgeriwi tosınarlıq faktorlar tásirinen awlaq bolmaydı. Bunda tosınarlıq tásir kúshin jumsartıw hám haqıyqattı (nızamshılıqtı) tolıǵıraq anıqlaw maqsetinde kóp jıllıq maǵlıwmatlardan paydalanıw zárúrligi tuwıladı.

Alınıp atırǵan maǵlıwmatlar anıq, haqıyqıy hám isenimli bolıwı shárt, basqasha jaǵdayda olar dáliyllep beretuǵın kúshke iye bola almaydı. Bul jerde gáp maǵlıwmatlardıń tek arifmetikalıq jaqtan ǵana (máselen, tiyin, gramǵa shekem) anıq bolıwı haqqında emes, bálki ol maǵlıwmatlardıń obektiv haqıyqattı kórsetiwi haqqında baratır.

Úyrenilip atırǵan hádiyse hám waqıyalardı xarakterlewshi maǵlıwmatlar birden- bir dástúr hám metodologiya tiykarında toplanıwı lazım. Maǵlıwmatlardı toplaw dástúri hám metodologiyası hámme (aymaq) territoriya, mekeme hám shólkemler hámde dáwirler ushın birdey bolıwı kerek. Basqasha jaǵdayda olar salıstırmalı bolmaydı hám ilimiy tekseriw ushın jaramsız esaplanadı. Máselen, qandayda bir sanaat tarmaǵında ónim islep shıǵarıwdıń ósiw pátin analizleytuǵın bolsaq, lekin qólemi túrli jıllar ushın túrli usıllar (endashuv) tiykarında (ónim kólemine yarım fabrikatlar, tamamlanbaǵan óndiris qunı birdey jıllar ushın qosılǵan, basqa jıllar ushın qosılmaǵan bolsa yaki hár qıylı bahalarda) esaplanǵan bolsa, ol waqıtta bul maǵlıwmatlar tiykarında durıs juwmaqlardı ulıwma shıǵarıp bolmaydı.
Baqlaw nátiyjeleri óz waqtında operativ basqarıw ushın qollanılıwı lazım, keri jaǵdayda bunday maǵlıwmatlar sotsiallıq biliwdiń qudretli quralı bola almaydı.
Mine usı talaplarǵa tiykarlanǵanda ǵana statistikalıq baqlaw nátiyje beredi.
Toplaw haqqında túsinik hám onıń túrleri
Statistikalıq baqlaw úyrenilip atırǵan waqıya haqqında kóbirek maǵlıwmatlardı toplawǵa múmkinshilik beredi, biraq bul alınǵan maǵlıwmatlar waqıya haqqında ulıwma nátiyje shıǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın da gezektegi wazıypa- maǵlıwmatlardı bir sistemaǵa túsiriw, qayta islew. Bul basqısh hár qanday statistikalıq izertlewdiń ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw hám gruppalaw dep ataladı.
Toplaw (svodkalaw) aldınnan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan dástúr hámde joba tiykarında ámelge asırıladı. Dástúrde ayırım belgiler boyınsha ajıratılıwı kerek bolǵan gruppalar dizimi, sol gruppalar ushın esaplanatuǵın kórsetkishler dizimi, qaysı aymaq shegarasında hám hákimshilik tárepinen materiallardı svodkalaw kerekligi usaǵan máseleler sheshiledi. Svodkalaw jobasında bolsa kim hám qaysı tártipte svodkalawdıń orınlanıwı, onıń nátiyjelerin qalay rásmiylestiriw hám ǵalaba xabar qurallarında maǵlıwmatlardıń qaysı bólimin shıǵarıw usaǵan shólkemlestiriw máseleleri kórsetiledi.
Svodkalaw ápiwayı hám quramalı svodkalawlarǵa bólinedi. Ápiwayı svodkalaw degende alınǵan maǵlıwmatlardı gruppalarǵa bólmey turıp toplam boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw túsiniledi. Máselen, institutda oqıp atırǵan studentlerdiń ulıwma sanın esaplaw ushın, kúndizgi, keshki hám sırtqı fakultetlerdegi studentlerdiń sanın qosıp shıǵıwdıń ózi jetedi. Sonıń ushın ápiuayı svodkalaw boladı. Quramalı svodkalaw degende maǵlıwmatlardı dástúrde kózde tutılǵan belgiler tiykarında ayırım gruppalarǵa bólip úyreniw túsiniledi. Buǵan studentlerdi kurslarǵa hám qániygeliklerge bólip úyreniw mısal boladı.
Svodkalaw shólkemlestiriliwine qaray oraylasqan hám oraylaspaǵan svodkalawlarǵa bólinedi. Oraylasqan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir yaki bir neshe statistika basqarmalarında toplanadı hám usı jerde gózlengen maqset hám wazıypalar tiykarında qayta islenedi. Bunday svodkalaw maǵlıwmatlardı qayta islewde birdey jantasıwǵa hám házirgi zaman texnikasınan ónimli paydalanıwǵa imkan tuwdırsada, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı salıstırıw, tekseriw imkaniyatın bermeydi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı hákimshilik (adminstrativlik) hám ekonomikalıq rayonlar masshtabında qayta islew hám usı tiykarda territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi.
Oraylaspaǵan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar dáslep jergilikli (rayon, oblast) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, sońınan mámleket makroekonomika hám statistika ministrligine jiberiledi. Bunday svodkalawda statistikalıq baqlaw materialların tekseriw hám tiyisli dúzetiwler kirgiziw jeńillesedi, territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw imkaniyatları tuwıladı. Biraq oraylaspaǵan svodkalaw maǵlıwmatlardıń tarayıwına alıp keledi. Sonıń ushında statistika praktikasında eki kórinistegi svodkalaw da birdey ámelge asırılsa boladı.
Qayta islew texnikasına qarap svodkalaw qolda yamasa mexanizatsiyalasqan usılda mashinada orınlanıwı múmkin. Qolda svodkalaw ádette onsha úlken bolmaǵan toplam ushın qollanıladı. Baslanǵısh hújjet xarakterine qaray qolda svodkalaw kartoshka hám fishkalar járdeminde ámelge asırıladı. Kartoshka járdeminde svodkalaw tómendegi basqıshlarda boladı.
1) belgilerdi shifrovkalaw;
2) kartoshkalardı teriw;
3) hár bir gruppa sanın esaplaw maqsetinde kartoshkalar sanın sanap shıǵıw;
r) ulıwma juwmaq shıǵarıw.
Bul usılda svodkalaw kóp qárejet hám miynet talap etedi. Nátiyjede svodkalaw júdá qımbatqa túsedi.
Mexanizatsiyalasqan usılda kem miynet sarplanadı hám svodkalaw arzanǵa túsedi, onı orınlaw múddeti qısqaradı hám alınǵan nátiyjelerdiń anıqlıǵı joqarılaydı. Házirgi kúnde kóplegen statistika shólkemleri zamanagóy EEM ler yaǵnıy kompyuterler menen támiyinlengen.
Keń mániste svodkalaw degende toplanǵan baslanǵısh maǵlıwmatlardı ilimiy tekseriwde gózlengen maqset hám uazıypalar kóz- qarasınan qayta isleniwge aytıladı. Bul jaǵdayda svodkalaw tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı:

• 
  Maǵlıwmatlardı gruppalaw;
  
• 
  Tiplik gruppalar hám kishkene gruppalardı xarakterlewshi kórsetkishler dizimin islep shıǵıw;
  
• 
  Hár bir gruppa hám gruppalar boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw;
  
• 
  Gruppalaw nátiyjelerin statistikalıq tablitsalarǵa jaylastırıw hám olardı grafiklerde suwretlew.
  

Bazar ekonomikası shárayatında hár qıylı múlk formalarınıń júzege keliwi, xojalıq júrgiziw formalarındaǵı túp ózgerisler statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların qayta islew usıllarına da óz tásir kúshin ótkizedi. Ásirese:

• 
  Mámleketlik hám tarmaqlar esabatlırı qısqaradı, kárxana kólemindegi maǵlıwmatlar hám xabarlarǵa bolǵan zárúrlik bolsa artıp baradı. Birlemshi maǵlıwmatlardı alıw usılı jetilisedi;
  
• 
  Kúndelikli mútájlikke zárúr bolǵan xabarlar hám maǵlıwmatlardı alıw ushın kóbirek saylanba baqlaw hám bir jola esap usılları keń qollanıla basladı;
  
• 
  kóp ukladlı bazar ekonomikasın, jámiyettiń sotsiallıq dúzilisin, aymaqlıq hám tarmaqlar masshtabındaǵı ózgerislerdi xarakterlewshi ulıwmalastırıwshı maǵlıwmatlardı jıynaw usılı hám baqlaw formaları jetilisedi.
  

Statistikaliq tablitsalardiń mazmuni hám olardiń strukturalıq dúzilis
Statistikaliq maǵliwmatlar hám olardiń qatnasmlarin kórgizbeli súwretlewde geome`troiyaliq forma hám siziqlar hámde geografiyaliq kartalar járdeminde kórsetiw usili grafikler delinedi.grafikler adamniń diqqatin ózine tartiw menen birge maǵliwmatlardi jaqsiraq este saqlawǵa toliǵiraq hám aniǵiraq kóz aldina keltiredi. Soniń ushinda olar jámiyetlik rawajlaniwdiń barliq tarawlarinda jetsikenliklerimizdi hám kemshiliklerimizdi aniq kórsetiwde zárúrli qural waziypasin atqaradi. Bul usil túrli hádiyselerdi salistiriwda olardiń dinamikasi hám óz-ara baylanislardi analizlewde mámleketlik buyirtpalardi kárxana rayon oblast hám mámleketler ortasindaǵi shártnamalardiń orinlaniwi ústinen qadaǵalawdi ámelge asiriwda úyrenilip atirǵan quramali toplamlardiń dúzilisin tekseriwde ayirim waqiyalardiń territeoriyalar masshtabinda taraliw kólemin xarakterlewde keń qollaniladi.
Hár bir grafik tómendegi tiykarǵi elementlerden quraladi:
1. grafik maydani
2. súwretlew
3. masshtab
4. shkala
5. grafik eksplikatsiyasi
1. Grafik maydani degende geometriyaliq formaniń jaylasatuǵin orni túsiniledi. Bul maydandi aniqlap atirǵanda grafiktiń úlken-kishiligine olardiń tárepler qatnasina da itibar beriw kerek. Uliwma bul qatnaslar hár bir jaǵdayda izertlewshiniń ǵárezsiz jantasiwi tiykarinda da aniqlaniwi múmkin. Lekin grafiktiń gorizontal hám vertikal siziqlarin júdá uzaytiwda oniń sapasin joǵaltadai.
2. Súwretlew (tasvir) bul grafiktiń tiykari hám tili bolip esaplanadi. Ol yaki bul kórinistegi geometriyaliq formaniń qolaniliwina qarap grafikler toshkali, siziqli, baǵanali, lentali, kvadratli hám taǵi basqada boliwi múmkin. Bulardan tisqari súwretlew geometriyaliq emes formalarda yaǵniy súwret kórinisnde boladi. Súwretlew qosimsha elementler menen toltiriladi. Bularǵa grafik ati, shártli belgileri, koordinatsiya kósherleri masshtab hám shkalalar kiredi.
3. Masshtab-bul sanlar menen kórsetiletuǵin kórsetkishlerdi grafik maydanda suwretlew qatnaslarǵa aylandiriliwi «shártli norma» bolip tabiladi. Ol úyrenilip atirǵan hádiyseniń qanday muǵdari maydandaǵi siziqtiń bir-birine teń dep shártli ráwishte qabillanǵanliǵin bildiredi. Máselen, Ózbekstanda paxta jetistiriw diagrammasin dúziwde 1 mln t paxtani 1 sm ge teń dep qabil qilsaq bul norma usi grafiktiń masshtabi esaplanadi.
4. Shkala degende sonday siziq túsiniledi, oniń ayirim toshkalari súwretlenip atirǵan hádiyseniń málim muǵdarina teń boladi. Ol úsh elementten ibarat.
Shkala tayanishi dep ataliwshi siziq
Shkala tayanishina jaylasqan tochkalar
Tochkalardi súwretlewshi sanlar.

1. 
   Grafik ekspoikatsiyasi-oniń mazmunin sóz benen túsindiriw túsiniledi. Bul jerde sonni aytip ótiw kerek, grafik ati aniq hám qisqa bolip ne, qanday hám qashan degen sorawlarǵa toliq juwap beriwi lazim. Eger grafik bir neshe siziqlardan dúzilgen bolsa hái ol grafik maydanǵa siymasa bunday jaǵdayda siziqlari shártli belgiler menen kórsetip maydannan tiisqariǵa shiǵariw kerek.