69
bilan
kapitalning
olib keladi.
Daromad tashkilotning faqat
uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy
nafning yalpi tushimini qamrab oladi. Uchinchi tomonlar nomidan undirib olingan
summalar, masalan sotishdan soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar,
qiymat
, tashkilotga kelib tushadigan iqtisodiy naf
xizmat
qilmaydi
va kapitalning
olib kelmaydi. Shu bois, ular daromadga
kiritilmaydi. Shunga
, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi
tushimi buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin
tashkilotning kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan undirilgan
summalar daromad
hisoblanmaydi. Aksincha, daromad
vositachilik haqi
hisoblanadi.
Tushum bu hisob davrida kompaniyaning odatdagi faoliyati davomida
yuzaga kelgan iqtisodiy
naflarning yalpi tushumi
, qachonki uning natijasi
aktsionerlarning badallari hisobiga kapitalning
farq qiladigan kapitalning
hisoblansa.
70
4- MAVZU. NOMOLIYaVIY AKTIVLARNI HISOBGA OLUVChI
STANDARTLARINING TAVSIFI
4.1. BHXS (IAS
Zaxiralar
BHXS (IAS
Zaxiralar
nomli
s
tandartning maqsadi tovar-moddiy
zaxiralarni (TMZlarni) hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. TMZlarni
hisobga olishda asosiy masala
TMZlarning tannarxi qanday summada aktiv
sifatida tan olinishi va ular bilan
daromadlar kelgusi davrlarda tan
olinguncha hisobga olinishi kerakligi hisoblanadi. Ushbu
Standart tannarx va uning
keyinchalik xarajat sifatida tan olinishi, shu jumladan uning har qanday sof sotish
qiymatigacha kamaytirilishi
beradi. U, shuningdek, tovar-
moddiy zaxiralarning tannarhini aniqlashda
tannarxni hisoblash
formulalari
keltiradi.
Ushbu standart, quyidagilardan tashqari, barcha
tovar-moddiy zaxiralarga
nisbatan
8
:
qurilish shartnomalari, shu jumladan ular bilan bevosita
xizmat shartnomalari ostida kelib chiqadigan tugallanmagan ishlab chiqarish (BHXS
Qurilish Shartnomalari ga qarang);
moliyaviy instrumentlar (BHXS
Moliyaviy Instrumentlar: Taqdim etish
va MHHS
Moliyaviy Instrumentla r ga qarang); va
qishloq
faoliyatiga tegishli biologik aktivlar va
jarayonidagi
qishloq
hosillari (BHXS
Qishloq
Ushbu Standart quyidagilar egaligidagi tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan
:
qishloq va
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar,
qishloq
hosillari, foydali qazilmalar va qazilma
mahsulotlari, agar ular shu sohalarda
amaliyotlarga muvofiq sof
sotish qiymati
baholanadigan
. Agar bunday TMZlar sof sotish
qiymati
baholanadigan
, ushbu qiymatdagi
shu
bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi.
TMZlarini sotish xarajatlari chegirilgandagi
haqqoniy qiymat b
baholaydigan, tovarlarni sotuvchi broker-treyderlari. Bunday TMZlar sotish
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat
hisobga olinganida, sotish
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatdagi
bergan
davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi.
Tovar-moddiy zaxiralari tannarxi yoki sof sotish qiymatidan qaysi biri kamroq
,
baholanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga TMZlarni sotib olish, qayta ishlash va
ularni hozirgi paytdagi joylashishi hamda holatiga keltirish uchun amalga oshirilgan
boshqa jami xarajatlar kiritilishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiraning sotib olish xarajatlariga xarid narhi, import bojlari va
boshqa soliqlar (soliq idoralari tomonidan
keyinchalik
8
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2.
p.1327-1328.
71
qaytariladiganlardan tashqari), tashish, ortish-tushirish
hamda tayyor mahsulotlar,
materiallar va xizmatlarni sotib olish bilan bevosita
boshqa jami xarajatlar
kiradi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va shu kabilar sotib olish xarajatlaridan
chegirilib tashlanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash xarajatlariga mahsulotni ishlab
chiqarish bilan bevosita
xarajatlar, masalan bevosita mehnat xarajatlari,
kiradi. Ularga, shuningdek, materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda amalga
oshiriladigan va sistematik tarzda taqsimlanadigan doimiy va
ustama
xarajatlar ham kiradi. Doimiy ishlab chiqarish ustama
xarajatlari - bu ishlab
chiqarish hajmidan
nazar nisbatan doimiy
qoladigan bilvosita ishlab
chiqarish xarajatlaridir, masalan ishlab chiqarish binolari va uskunalarining eskirishi
va ularni saqlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari.
ishlab chiqarish ustama xarajatlari bu ishlab chiqarish hajmiga
-
yoki deyarli
-
bilvosita
ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan bilvosita materiallar va bilvosita mehnat
xarajatlari.
Boshqa xarajatlar TMZlar tannarxiga, faqatgina
TMZlarni hozirgi paytdagi
joylashishi va holatiga keltirish uchun sarflangan xarajatlar hajmidagina, kiritiladi.
Masalan, no-ishlab chiqarish ustama xarajatlari yoki maxsus mijozlar uchun
mahsulotlarni yasash xarajatlarini tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritish
mumkin.
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritilmaydigan va ular kelib chiqqan davr
xarajatlari sifatida tan olinadigan xarajatlar misoliga quyidagilar kiradi
9
:
(a)
tashqari sarflangan xom ashyo, mehnat va boshqa ishlab
chiqarish xarajatlari summasi;
(b)
saqlash xarajatlari, agar bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayonining
keyingi bosqichlari uchun talab etilmasa;
(v)
tovar-moddiy zaxiralarni xozirgi paytdagi joylashishi va holatiga
keltirish bilan
ustama xarajatlar; va
(g)
sotish xarajatlari.
MHXS
Qarzlar
xarajatlar olingan
qarzlar
xarajatlar
tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan kamdan-kam hollarini belgilaydi.
tovar-moddiy zaxiralarni kechiktirib
shartlarida sotib
olishi mumkin. Agar bunday kelishuv amalda moliyalashtirish elementini
ichiga
olsa, bu element, masalan, odatdagi shartlarda kreditga sotib olish narhi va
summasi orasidagi farq, ushbu moliyalashtirish davrida foiz xarajatlari sifatida tan
olinishi shart.
Do'stlaringiz bilan baham: 
