Standartlari

 
Tayanch 
. 
Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda daromad
- 
davr mobaynida tashkilotning odatdagi faoliyati natijasida olinadigan 
iqtisodiy nafning yalpi tushimi 
, ushbu tushim mulk egalarining kapitalga 

---

69 
bilan 
kapitalning 
olib keladi. 
Daromad tashkilotning faqat 
uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy 
nafning yalpi tushimini qamrab oladi. Uchinchi tomonlar nomidan undirib olingan 
summalar, masalan sotishdan soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, 
qiymat 
, tashkilotga kelib tushadigan iqtisodiy naf 
xizmat 
qilmaydi va kapitalning 
olib kelmaydi. Shu bois, ular daromadga 
kiritilmaydi. Shunga 
, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi 
tushimi buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin 
tashkilotning kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan undirilgan 
summalar daromad 
hisoblanmaydi. Aksincha, daromad 
vositachilik haqi 
hisoblanadi. 
Tushum bu hisob davrida kompaniyaning odatdagi faoliyati davomida 
yuzaga kelgan iqtisodiy naflarning yalpi tushumi 
, qachonki uning natijasi 
aktsionerlarning badallari hisobiga kapitalning 
farq qiladigan kapitalning 
hisoblansa. 

---

70 
4- MAVZU. NOMOLIYaVIY AKTIVLARNI HISOBGA OLUVChI 
STANDARTLARINING TAVSIFI 
 
4.1. BHXS (IAS
Zaxiralar
BHXS (IAS
Zaxiralar
nomli
s
tandartning maqsadi tovar-moddiy 
zaxiralarni (TMZlarni) hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. TMZlarni 
hisobga olishda asosiy masala 
TMZlarning tannarxi qanday summada aktiv 
sifatida tan olinishi va ular bilan 
daromadlar kelgusi davrlarda tan 
olinguncha hisobga olinishi kerakligi hisoblanadi. Ushbu Standart tannarx va uning 
keyinchalik xarajat sifatida tan olinishi, shu jumladan uning har qanday sof sotish 
qiymatigacha kamaytirilishi 
beradi. U, shuningdek, tovar-
moddiy zaxiralarning tannarhini aniqlashda 
tannarxni hisoblash 
formulalari 
keltiradi. 
Ushbu standart, quyidagilardan tashqari, barcha tovar-moddiy zaxiralarga 
nisbatan 
8
:
qurilish shartnomalari, shu jumladan ular bilan bevosita 
xizmat shartnomalari ostida kelib chiqadigan tugallanmagan ishlab chiqarish (BHXS 
Qurilish Shartnomalari ga qarang); 
moliyaviy instrumentlar (BHXS 
Moliyaviy Instrumentlar: Taqdim etish
va MHHS 
Moliyaviy Instrumentla r ga qarang); va 
qishloq 
faoliyatiga tegishli biologik aktivlar va 
jarayonidagi 
qishloq 
hosillari (BHXS 
Qishloq 
Ushbu Standart quyidagilar egaligidagi tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan 
:
qishloq va 
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, 
qishloq 
hosillari, foydali qazilmalar va qazilma 
mahsulotlari, agar ular shu sohalarda 
amaliyotlarga muvofiq sof 
sotish qiymati 
baholanadigan 
. Agar bunday TMZlar sof sotish 
qiymati 
baholanadigan 
, ushbu qiymatdagi 
shu 
bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. 
TMZlarini sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat b
baholaydigan, tovarlarni sotuvchi broker-treyderlari. Bunday TMZlar sotish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat 
hisobga olinganida, sotish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatdagi 
bergan 
davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. 
Tovar-moddiy zaxiralari tannarxi yoki sof sotish qiymatidan qaysi biri kamroq 
, 
baholanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga TMZlarni sotib olish, qayta ishlash va
ularni hozirgi paytdagi joylashishi hamda holatiga keltirish uchun amalga oshirilgan 
boshqa jami xarajatlar kiritilishi lozim. 
Tovar-moddiy zaxiraning sotib olish xarajatlariga xarid narhi, import bojlari va 
boshqa soliqlar (soliq idoralari tomonidan 
keyinchalik 
8
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 
p.1327-1328.

---

71 
qaytariladiganlardan tashqari), tashish, ortish-tushirish hamda tayyor mahsulotlar, 
materiallar va xizmatlarni sotib olish bilan bevosita 
boshqa jami xarajatlar 
kiradi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va shu kabilar sotib olish xarajatlaridan 
chegirilib tashlanishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash xarajatlariga mahsulotni ishlab 
chiqarish bilan bevosita 
xarajatlar, masalan bevosita mehnat xarajatlari, 
kiradi. Ularga, shuningdek, materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda amalga 
oshiriladigan va sistematik tarzda taqsimlanadigan doimiy va 
ustama 
xarajatlar ham kiradi. Doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari - bu ishlab 
chiqarish hajmidan 
nazar nisbatan doimiy 
qoladigan bilvosita ishlab 
chiqarish xarajatlaridir, masalan ishlab chiqarish binolari va uskunalarining eskirishi 
va ularni saqlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari. 
ishlab chiqarish ustama xarajatlari bu ishlab chiqarish hajmiga 
-
yoki deyarli 
-
bilvosita 
ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan bilvosita materiallar va bilvosita mehnat 
xarajatlari. 
Boshqa xarajatlar TMZlar tannarxiga, faqatgina TMZlarni hozirgi paytdagi 
joylashishi va holatiga keltirish uchun sarflangan xarajatlar hajmidagina, kiritiladi. 
Masalan, no-ishlab chiqarish ustama xarajatlari yoki maxsus mijozlar uchun 
mahsulotlarni yasash xarajatlarini tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritish 
mumkin. 
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritilmaydigan va ular kelib chiqqan davr 
xarajatlari sifatida tan olinadigan xarajatlar misoliga quyidagilar kiradi
9
:
(a) 
tashqari sarflangan xom ashyo, mehnat va boshqa ishlab 
chiqarish xarajatlari summasi; 
(b) 
saqlash xarajatlari, agar bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayonining 
keyingi bosqichlari uchun talab etilmasa; 
(v) 
tovar-moddiy zaxiralarni xozirgi paytdagi joylashishi va holatiga 
keltirish bilan 
ustama xarajatlar; va 
(g) 
sotish xarajatlari. 
MHXS 
Qarzlar 
xarajatlar olingan qarzlar 
xarajatlar 
tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan kamdan-kam hollarini belgilaydi.
tovar-moddiy zaxiralarni kechiktirib 
shartlarida sotib 
olishi mumkin. Agar bunday kelishuv amalda moliyalashtirish elementini 
ichiga 
olsa, bu element, masalan, odatdagi shartlarda kreditga sotib olish narhi va 
summasi orasidagi farq, ushbu moliyalashtirish davrida foiz xarajatlari sifatida tan 
olinishi shart.