Standartlari

 
 
 
 

---

57 
3- MAVZU. TUShUMLARNI HISOBGA OLUVChI 
STANDARTLARINING TAVSIFI 
 
3.1. BHXS (IAS
Qurilish shartnomalari
BHXS (IAS
Qurilish Shartnomalari nomli standartning maqsadi qurilish 
shartnomalari bilan 
daromadlar va harajatlarning buxgalteriya hisobini 
belgilashdan iboratdir. Qurilish shartnomalari asosida amalga oshiriladigan 
faoliyatning 
xos xususiyatlari tufayli shartnoma 
faoliyatning 
boshlanishi sanasi va tugashi sanasi odatda har xil hisobot davrlariga 
keladi. 
Shuning uchun, qurilish shartnomalarini hisobga olishning asosiy vazifasi shartnoma 
daromadlar va harajatlarni qurilish ishlari amalga oshiriladigan hisobot 
davrlarida 
taqsimlashdir. Qurilish shartnomasi 
daromadlar va 
harajatlar umumlashgan daromad 
hisobotda qachon tan olinishi 
kerakligini aniqlash uchun mazkur Standartda Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va 
taqdim etishning Kontseptual Asosi da belgilangan tan olish mezonlaridan 
foydalaniladi. Shuningdek, ushbu mezonlarning 
lanishida amaliy 
ham beriladi.
Ushbu Standartning talablari odatda har bir qurilish shartnomasiga alohida 
. Ammo, muayyan vaziyatlarda, ushbu Standartni shartnoma yoki 
shartnomalar guruhining mohiyatini aks ettirish maqsadida bitta shartnomaning 
alohida ajratiladigan qismlariga yoki shartnomalar guruhiga nisbatan 
talab 
etiladi. 
Agar shartnoma 
bir qancha aktivlarning 
tutilsa, 
quyidagi hollarda har bir aktivning qurilishi alohida qurilish shartnomasi sifatida 
hisobga olinadi:
(a) 
har bir aktiv uchun alohida takliflar berilganida; 
(b) 
har bir aktivning qurilishi shartlari yuzasidan alohida muzokaralar olib 
borilgan, xamda pudratchi va buyurtmachi shartnomaning har bir aktivga tegishli 
qismini qabul qilish yoki rad etish imktniyatiga ega 
; va 
(v) 
har bir aktivga tegishli 
harajatlar va daromadlarni aniqlash 
mumkin 
. 
Shartnomalar guruhi, yagona buyurtmachi yoki bir qancha buyurtmachilar 
bilan tuzilganidan 
nazar, quyidagi hollarda yagona shartnoma sifatida hisobga 
olinadi:
(a) 
shartnomalar guruhi yuzasidan yagona 
sifatida muzokaralar olib 
borilganida; 
(b) 
shartnomalar shunchalik bir biriga chambarchas 
, 
amalda ular umumiy foyda 
ga ega 
yagona loyihaning bir qismini 
tashkil qilganida; va 
(v) 
shartnomalar bir vaqtning 
yoki birin ketin amalga oshirilganida.
Shartnoma buyurtmachining istagiga 
aktivning 
qurilishini 
tutishi mumkin, yoki 
ha aktivning qurilishi uchun 
shartnomaga 
kiritilishi mumkin. 
aktivning qurilishi quyidagi 
hollarda alohida qurilish shartnomasi sifatida hisobga olinishi kerak:

---

58 
(a) 
aktiv dastlabki shartnomada 
aktiv yoki aktivlardan 
loyihasi, texnologiyasi yoki vazifasi bilan jiddiy darajada farq qiladi; yoki 
(b) 
aktivning narxi dastlabki shartnoma narxidan 
nazar 
kelishiladi. 
Shartnoma 
daromadlar quyidagilardan tarkib topadi:
(a) shartnomada kelishilgan dastlabki summa; va 
(b) shartnomada 
tutilgan ishlar 
olinadigan daromadlar, 
va 
summalari: 
- ular daromad olinishiga olib kelishi ehtimolligi bor darajada; va 
- ularni ishonchli baholash mumkin 
darajada. 
Shartnoma 
daromad, olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy 
qiymatida, baholanadi. Kelgusi hodisalarning natijasiga 
turli 
noaniqliklar shartnoma 
daromadning baholanishiga 
qiladi. Hodisalar 
berishi va noaniqliklar hal 
sari taxminiy baholashlar tez-tez qayta 
chiqilishi talab etiladi. Shu bois ham, shartnoma 
daromadning summasi bir 
davrdan ikkinchi davrga 
bir 
bir kamayishi mumkin. Masalan:
(a) pudratchi va buyurtmachi shartnoma dastlabki tuzilganidan keyin keladigan 
davrda shartnoma 
daromadni 
yoki kamaytiradigan 
yoki 
kelishib olishi mumkin; 
(b) narxi 
belgilangan shartnomada kelishilgan daromadning summasi 
harajatlarning qayta 
chiqilishi shartiga binoan 
mumkin; 
(v) shartnoma 
daromadning summasi shartnomani bajarish davomida 
pudratchining aybi bilan 
kechiktirilishlar tufayli yuzaga kelgan 
jarimalar natijasida kamayishi mumkin; yoki 
(g) narxi 
belgilangan shartnoma qurilish ishlarining birligi 
belgilangan narxni 
tutsa, shartnoma 
daromad ishlar 
birliklarining soni oshgani sari 
boradi.
- bu shartnoma 
bajariladigan ishlar 
kiritilishiga buyurtmachi tomonidan berilgan 
. 
shartnoma 
daromadning 
yoki kamayishiga olib kelishi mumkin. 
misoli 
shartnoma muddatini 
yoki qurilish 
texnik talablarni yoki uning loyihasini 
xizmat qiladi.
summasi quyidagi hollarda shartnoma 
daromadga kiritiladi:
(a) agar 
va 
natijasida yuzaga keluvchi daromad 
summasi buyurtmachi tomonidan tasdiqlanishi ehtimoli mavjud 
; va
(b) daromadning summasi ishonchli ravishda baholanishi mumkin 
. 
daromadlar - bu shartnoma narxiga kiritilmagan 
xarajatlarning buyurtmachi yoki boshqa shaxs tomonidan qoplanishi sifatida 
pudratchi tomonidan olinishi kutilayotgan summa.
quyidagilar natijasida 
yuzaga kelishi mumkin: masalan, buyurtmachining aybi bilan 
kechiktirishlar, qurilish 
texnik talablardagi yoki uning 
loyihasidagi 
xatolar, va shartnoma 
ishlarga tortishuvga sabab 
kiritish. 
natijasida yuzaga keluvchi daromad 
summasi yuqori darajadagi noaniqlik bilan baholanishi mumkin, va 

---

59 
muzokaralar natijasiga 
. Shu bois, 
shartnomala 
daromadlarga faqat quyidagi hollarda kiritiladi:
(a) 
muzokaralar buyurtmachi tomonidan 
qabul qilinishini kutish 
mumkin darajasiga yetganida; va 
(b) 
buyurtmachi tomonidan qabul qilinishi mumkin 
summa 
ishonchli darajada baholanishi mumkin 
. 
shartnomada belgilangan ishlarni bajarishning 
erishilganda yoki oshirib bajarilganda pudratchiga 
summalardir. Masalan, pudratchiga shartnomani 
muddatidan oldin bajargani uchun 
amalga oshirilishi
shartnomada 
tutilishi mumkin. 
shartnoma 
daromadga quyidagi hollarda kiritiladi:
(a) shartnoma, unda belgilangan 
erishilishi yoki 
ularning oshirib bajarilishini kutish mumkin 
, u 
ishlar tugallanishi 
darajasiga yetganida; va 
(b) 
summasini ishonchli darajada baholash mumkin 
. 
Shartnoma 
xarajatlar quyidagilardan tarkib topadi:
(a) muayyan shartnoma bilan bevosita 
xarajatlar; 
(b) shartnoma 
faoliyatga umuman taaluqli 
va shartnoma 
qiymatiga taqsimlanishi mumkin 
xarajatlar; va 
(v) shartnoma shartlari ostida buyurtmachi tomonidan alohida qoplanadigan 
kabi xarajatlar. 
Muayyan shartnoma bilan bevosita 
xarajatlarga quyidagilar 
kiradi:
(a) qurilishga oid mexnat haqini 
xarajatlar, shu jumladan 
qurilish maydonini kuzatish xarajatlari; 
(b) qurilishda ishlatilgan xomashyo va materiallar; 
(v) shartnomani bajarishda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi; 
(g) asosiy vositalarni va materiallarni qurilish maydoniga olib kelish va olib 
chiqish 
xarajatlar; 
(d) asosiy vositalarning ijarasi 
xarajatlar; 
(e) shartnoma bilan bevosita 
konstruktorlik va texnik yordam 
xarajatlar; 
(j) kamchiliklarni 
va kafolatlangan ishlar hajmini bajarish 
taxminiy baholangan xarajatlar, shu jumladan kafolatlangan xizmat 
kutilayotgan xarajatlar; va 
(z) uchinchi tomonlarning 
-
. 
Ushbu xarajatlar shartnoma 
daromadga kiritilmagan tasodifiy 
daromadlar olinishi natijasida kamayishi mumkin, masalan, ortiqcha materiallarni 
sotishdan olingan daromadlar yoki shartnoma muddati tugagach u 
foydalanilgan asosiy vositalarni sotishdan olingan daromadlar natijasida. 
Shartnoma 
faoliyatga umuman taaluqli 
va muayyan 
shartnoma qiymatiga taqsimlanishi mumkin 
xarajatlar quyidagilarni 

---

60 
ichiga oladi:
(a) 
xarajatlari; 
(b) 
muayyan shartnomaga bevosita tegishli 
konstruktorlik va 
texnik yordam 
xarajatlar; va 
(v) 
qurilish 
ustama xarajatlari. 
Bunday xarajatlar sistematik va ratsional hamda 
xususiyatlarga ega 
barcha xarajatlarga izchil ravishda 
usullar yordamida 
taqsimlanadi. Xarajatlar qurilish ishlari bajarilishining normal 
asoslangan 
holda taqsimlanadi. Qurilish 
ustama xarajatlari, masalan qurilish 
ishchilarga 
ish haqini hisoblash va 
qaydnomalarini tayyorlashga 
oid xarajatlarni, 
ichiga oladi. Shartnoma 
faoliyatga umuman taaluqli 
va muayyan shartnoma qiymatiga kiritilishi mumkin 
xarajatlar 
qarzlar 
xarajatlarni qamrab oladi. 
Shartnoma shartlari ostida buyurtmachi tomonidan alohida qoplanadigan 
xarajatlar shartnomada qoplanishi alohida belgilangan 
umumiy 
xarajatlarni va tajriba-konstruktorlik xarajatlarini qamrab olishi mumkin. 
Shartnoma 
faoliyatga taaluqli 
yoki muayyan shartnoma 
qiymatiga taqsimlab kiritib 
xarajatlar qurilish shartnomasi 
xarajatlarga kiritilmaydi. Bunday xarajatlarni quyidagilarni 
ichiga oladi:
(a) qoplanishi shartnomada alohida belgilanmagan umumiy 
xarajatlar; 
(b) sotish 
xarajatlar; 
(v) qoplanishi shartnomada alohida belgilanmagan tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik xarajatlari; va 
(g) muayyan shartnomani bajarishda foydalanilmagan bekor turgan asosiy 
vosita. 
Shartnoma 
xarajatlar shartnoma tuzilishi kafolatlangan sanadan 
boshlab shartnomani 
bajarishgacha 
davrda shartnomaga tegishli 
xarajatlardan tarkib topadi. Biroq, shartnomaga bevosita 
xarajatlar va shartnoma tuzilishini kafolatlash uchun amalga oshirilgan xarajatlar ham 
shartnoma 
xarajatlarning bir qismi sifatida hisobga olinadi, agar ularni 
alohida ajratish va ishonchli darajada baholash mumkin 
hamda shartnoma 
tuzilishining ehtimoli mavjud 
. Shartnomani tuzish uchun amalga oshirilgan 
sarflar xarajatlar sifatida ular amalga oshirilgan davrda tan olinganida, ular keyingi 
davrda shartnoma tuzilganidan keyin shartnoma 
xarajatlarga kiritilmaydi. 
Qurilish shartnomasining natijasi ishonchli ravishda baholanishi mumkin 
, qurilish shartnomasi bilan 
shartnoma daromadlari va 
xarajatlari hisobot davri oxiridagi shartnoma 
yicha qurilish ishlarining tugallanishi 
darajasi (foizi)ga 
ravishda daromadlar va xarajatlar sifatida tan olinishi kerak. 
Narxi 
belgilangan qurilish shartnomasining natijasi quyidagi barcha 
shartlarga rioya etilganida ishonchli baholanishi mumkin:
(a) shartnoma 
jami daromad summasi ishonchli darajada 
baholanganida; 
(b) shartnoma bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi 

---

61 
ehtimoli mavjud 
; 
(v) shartnomani 
bajarish 
xarajatlarni va shartnoma 
bajarilishining hisobot davri oxiridagi darajasini ishonchli baholash mumkin 
; 
va 
(g) shartnomaga taaluqli 
xarajatlarni, shartnoma 
haqiqatda 
amalga oshirilgan xarajatlarni oldingi taxminiy baholashlar bilan taqqoslash mumkin 
ladigan darajada, aniqlash va ishonchli baholash mumkin 
. 
Xarajatlar plyus shartnomasining natijasi quyidagi barcha shartlarga rioya 
etilganida ishonchli baholanishi mumkin:
(a) shartnoma bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi 
ehtimoli mavjud 
; va 
(b) shartnomaga taaluqli 
xarajatlarni, ular alohida qoplanishi yoki 
qoplanmasligidan 
nazar, aniqlash va ishonchli baholash mumkin 
. 
Daromadlar va xarajatlarni shartnomaning tugallanishi darajasiga b
ravishda tan olish tugallanish darajasi usuli deb yuritiladi. Bu usulga 
shartnoma 
daromadlar shartnomaning 
tugallanish darajasiga yetish uchun 
shartnoma 
amalga oshirilgan xarajatlar bilan solishtiriladi, buning 
natijasida qurilish ishlarining tugallangan qismiga tegishli 
mumkin 
daromadlar, xarajatlar va foyda mutanosib ravishda tan olinadi. Bu usul shartnoma 
qurilish ishlarining hajmi va faoliyat natijalari 
foydali 
aydi. 
Tugallanish darajasi usuli 
shartnoma 
daromadlar 
qurilish ishlari bajarilgan hisobot davrlarida daromad sifatida foyda yoki zarar 
tarkibida tan olinadi. Shartnoma 
xarajatlar ular tegishli 
qurilish 
ishlari bajarilgan hisobot davrlarida xarajat sifatida foyda yoki zarar tarkibida, 
odatda, tan olinadi. 
Pudratchi tomonidan shartnoma 
kelgusi faoliyatga tegishli 
xarajatlar amalga oshirilgan 
mumkin. Bunday xarajatlar aktiv sifatida, agar 
ular qoplanishining ehtimoli mavjud 
, tan olinishi kerak. Bunday xarajatlar 
buyurtmachidan olinadigan summani ifoda qilib, 
tugallanmagan ishlab 
chiqarish (qurilish) sifatida tasniflanadi. 
Qurilish shartnomasining natijasi faqat shartnoma bilan bo
iqtisodiy naf 
tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud 
ishonchli baholanishi 
mumkin. Biroq, shartnoma 
daromadga kiritilgan va foyda yoki zarar 
tarkibida tan olingan summaning olinishi shubha 
, olib 
summa yoki olinishi ehtimoli
summa shartnoma 
daromadning 
tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinishi kerak.
Tashkilot odatda shartnoma natijasini ishochli bahola oladi, agar u 
quyidagilarni aniq belgilaydigan shartnomaga kelishgan 
:
(a) 
qurilishi kerak 
aktiv (qurilish 
) 
har qaysi 
tomonning yuridik kuchga ega huquqlari; 
(b) 
qurilish 
evaziga olinadigan tovon; va 
(v) 
hisob-kitoblarning shakli va shartlari. 
Tashkilot uchun, shuningdek, samarali ichki moliyaviy rejalatirish va hisobot 

---

62 
tizimiga ega 
muhimdir. Tashkilot, zarur 
, shartnoma 
baholangan daromadlar va xarajatlarni shartnoma bajarilishi sari qayta 
chiqadi. 
Bunday qayta 
chiqishlar zarurati mavjudligi shartnomaning natijasini ishonchli 
baholab 
degani emas. 
Shartnomaning tugallanishi darajasi bir nechta usullar bilan aniqlanishi 
mumkin. Tashkilot bajarilgan ishlarni ishonchli darajada baholaydigan usuldan 
foydalanadi. Shartnomaning xususiyatidan kelib chiqib, bu usullarga quyidagilar 
kiritilishi mumkin:
(a) shartnoma 
sanagacha tugallangan ishlarga oid amalga 
oshirilgan xarajatlarning shartnoma 
jami baholangan xarajatlarga nisbatini 
aniqlash; 
(b) bajarilgan ishlarning nazorat 
; yoki
(v) shartnoma 
tugallangan ishlarning fizik 
tugallanish darajasini hisoblash. 
Buyurtmachilar tomonidan ishlar bajarilishi sari amalga oshiriladigan 
va olingan 
ish bajarilishi darajasini 
. 
Tugallanish darajasi 
sanagacha amalga oshirilgan shartnoma 
xarajatlariga 
ravishda aniqlanganida, shartnoma 
xarajatlarning 
tugallangan ishlarni aks ettiruvchi qismigina ushbu sanagacha amalga oshirilgan 
xarajatlarga kiritiladi. Ularga kiritilmaydigan xarajatlarning misollari quyidagicha:
(a) shartnoma 
kelgusi faoliyatga tegishli 
shartnoma 
xarajatlari, masalan qurilish maydoniga yetkazilgan yoki shartnoma 
foydalanish uchun olib 
, lekin shartnomani bajarishda haligacha 
, ishlatilmagan yoki foydalanilmagan materiallar 
xarajatlar, 
bundan shartnoma uchun maxsus tayyorlangan materiallar xarajatlari mustasno; va 
(b) ikkilamchi pudrat 
pudratchilarga ikkilamchi pudrat shartnomasi 
oldindan bajarilgan ishlar uchun amalga oshirilgan 
. 
Qurilish shartnomasining natijasini ishonchli darajada baholab 
:
(a) daromadlar, qoplanishi mumkin 
shartnoma xarajatlarining 
hajmidagina, tan olinishi kerak; va 
(b) shartnoma 
xarajatlar ular amalga oshirilgan davrda xarajat sifatida 
tan olinishi kerak. 
Qurilish shartnomasi 
kutilayotgan zarar darhol xarajat sifatida tan 
olinishi kerak. 
shartnoma bajarilishining ilk bosqichlarida shartnomaning natijasini 
ishonchli darajada baholab 
. Shunga qaramasdan, tashkilot shartnoma 
amalga oshiriladigan xarajatlarni qoplashi ehtimoli mavjud 
mumkin. Shuning uchun, shartnoma 
daromad qoplanishi kutilayotgan 
xarajatlarning qismidagina tan olinadi. Shartnomaning natijasini ishonchli darajada 
baholash mumkin 
tufayli, foyda tan olinmaydi. Biroq, shartnomaning 
natijasini ishonchli baholash mumkin 
, shartnoma 
jami xarajatlar 
shartnoma 
jami daromadlardan oshib ketishi ehtimoli mavjud 
mumkin. 
Qoplanishi ehtimoli 
shartnoma xarajatlari darhol xarajatlari sifatida 

---

63 
tan olinishi kerak. Amalga oshirilgan shartnoma xarajatlarining qoplanishi ehtimoli 
va bunday xarajatlar darhol xarajatlar sifatida tan olinishi kerak 
mumkin 
vaziyatlar misoliga quyidagi shartnomalar kiradi:
(a) ular 
yuridik kuchga ega emas, 
ularning haqiqiyligi jiddiy 
shubha 
; 
(b) ularning tugallanishi hal 
sud ishi natijasiga yoki qonunchilikka 
; 
(v) musodara yoki ekspropriatsiya qilinishi ehtimoli bor mulkka tegishli; 
(g) buyurtmachi 
majburiyatlarini bajarishga qodir emas; yoki
(d) pudratchi sharnomani nihoyasiga yetkazish yoki shartnoma 
majburiyatlarni boshqacha qilib bajarishga qodir emas. 
Shartnoma 
jami xarajatlar shartnoma 
jami daromadlardan 
oshsa, kutilayotgan zarar darhol xarajat sifatida tan olinishi kerak. 
Bunday zararning summasi quyidagilardan 
nazar aniqlanishi kerak:
(a) shartnoma 
ishlar boshlanganligi yoki boshlanmaganligi; 
(b) shartnoma 
ishlarning tugallanishi darajasi; yoki 
(v) qurilish shartnomasi sifatida hisobga olinmaydigan boshqa shartnomalar 
olinishi kutilayotgan foyda summasi. 
Tugallanish darajasi (foizi) usuli kumulyativ asosda shartnoma 
daromadlar va xarajatlarning joriy baholangan summalariga nisbatan har hisobot 
davrida 
. Shuning uchun, shartnoma 
daromadlar va 
xarajatlarning baholanishidagi 
oqibatlari, yoki shartnoma natijasini 
baholashdagi 
oqibati, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi 
kabi hisobga olinadi (BHXS 8