Standartlari

Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi 
maqsadida baholashlardagi 
va xatolar
ga qarang). 
baholangan summalar 
bergan davr va keyingi davrlarning foydasi yoki 
zarari tarkibida tan olingan daromadlar va xarajatlar summasiga 
qiladi. 
 
3.2. BHXS (IAS) 18 Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad
BHXS (IAS
Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad standartining 
maqsadi daromad Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning kontseptual 
asosi da quyidagicha aniqlanadi
daromad bu aktivlarning kelib tushishi yoki 
yohud majburiyatlarning kamayishi shaklida iqtisodiy nafning hisobot 
davrida 
, va ushbu 
kapitalning mulk egalarining kapitalga 
bilan 
olib keladi
Daromad 
tushunchasi odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad va boshqa daromadni 
ichiga 
oladi. Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda daromad
tashkilotning odatdagi faoliyati doirasida hosil 
va turlicha nomlanadi, shu 
jumladan sotishdan tushum, 
, foizlar, dividendlar, royalti va ijara haqi. 
Ushbu Standartning maqsadi ayrim turdagi operatsiyalar va hodisalar natijasida hosil 
daromadni hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. 
Daromadni hisobga olishdagi asosiy masala 
ushbu daromad qachon tan 
olinishi kerakligini aniqlash hisoblanadi. Daromad kelgusi iqtisodiy naf tashkilot 
tomonidan olinishi ehtimoli mavjud 
va ushbu naf ishonchli darajada 

---

64 
baholanishi mumkin 
tan olinadi. Mazkur standart ushbu mezonlar 
bajaraladigan va, shu bois, daromad tan olinadigan holatlarni belgilaydi. U, 
shuningdek, ushbu mezonlarni 
amaliy 
beradi. 
Ushbu Standart quyidagi operatsiya va hodisalar natijasida hosil 
daromadni hisobga olishda 
kerak:
(a) 
tovarlarni sotish; 
(b) 
xizmatlarni 
; va 
(v) 
boshqa tomonlar tashkilotning foizlar, royalti va dividendlar 
daromadlarni keltiradigan aktivlaridan foydalanishi. 
Tovarlarga tashkilot tomonidan sotish maqsadida ishlab chiqarilgan tovarlar 
hamda qayta sotish uchun xarid qilingan tovarlar, masalan chakana savdo bilan 
sotuvchi tomonidan xarid qilingan tovarlar yoki qayta sotish 
maqsadida saqlanayotgan yer va boshqa mulklar kiradi. 
Xizmat 
odatda tashkilot shartnomada belgilab 
topshiriqni 
kelishilgan davr davomida bajarishini 
ichiga oladi. Xizmatlar bitta yoki bir necha 
davrlar davomida 
mumkin. Xizmat 
oid ayrim shartnomalar 
qurilish shartnomalari bilan bevosita 
, masalan, arxitektorlar va loyiha 
boshqaruvchilari xizmatiga oid shartnomalar. Bunday shartnomalar 
yuzaga 
keladigan daromadlar mazkur standartga binoan emas, balki BHXS 
Qurilish 
shartnomalari
da qurilishga oid shartnomalar 
belgilangan talablarga 
muvofiq hisobga olinadi. 
Tashkilotning aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi natijasida quyidagi 
daromadlar yuzaga keladi:
(a) 
foizlar Tashkilotga qarashli 
pul 
yoki ularning 
ekvivalentlaridan yoki tashkilotga 
kerak 
summalardan 
foydalanilgani uchun olinadigan haq; 
(b) 
royalti Tashkilotga qarashli 
uzoq muddatli aktivlar, masalan 
patentlar, savdo belgilari, avtorlik huquqlari va dasturiy 
foydalanilgani uchun olinadigan haq; va 
(v) 
dividendlar ulushli investitsiyalarning egalariga ularning ayrim turdagi 
kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda foydaning taqsimlanishi. 
Ushbu 
standart 
quyidagilardan 
keladigan 
daromadlarga 
nisbatan 
:
(a) 
ijara shartnomalari (BHXS 
Ijara ga qarang); 
(b) 
ulush 
hisobga olish usulida aks ettiriladigan investitsiyalardan 
olinadigan dividendlar (BHXS 
Qaram 
va 
korxonalarga investitsiyalar ga qarang); 
(v) 
MHXS 
shartnomalari ning 
doirasidagi 
shartnomalari; 
(g) 
moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning haqqoniy 
qiymatidagi 
yoki ularning chiqib ketishi ( MHXS 
Moliyaviy 
instrumentlar ga qarang); 
(d) 
boshqa joriy aktivlarning qiymatidagi 
; 
(e) 
qishloq 
faoliyatiga tegishli 
bilogik aktivlarni dastlabki 

---

65 
tan olish va ularning haqqoniy qiymati 
(BHXS 
Qishloq 
(j) 
qishloq 
mahsulotlarini dastlabki tan olish (BHXS 41 ga 
qarang); va 
(z) 
mineral 
qazib olish. 
Daromad olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymati 
baholanadi. 
Operatsiya natijasida hosil 
daromad summasi odatda tashkilot bilan 
xaridor yoki aktivdan foydalanuvchi 
kelishuv asosida aniqlanadi. U 
olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymati 
baholanadi, bunda 
tashkilot tomonidan ruxsat etilgan har qanday savdo chegirmalari yoki ulgurji savdo 
chegirmalari hisobga olinadi. 
Aksariyat hollarda, tovon pul 
yoki ularning ekvivalentlari shaklida 
, va daromadning summasi 
olingan yoki olinadigan pul 
yoki 
ularning ekvialentlari summasi xizmat qiladi. Biroq, pul 
va ularning 
ekvivalentlari tushimi kechiktirilgan 
, tovonning haqqoniy qiymati olingan yoki 
olinadigan pul 
nominal qiymatidan kam 
mumkin. Masalan, 
tashkilot xaridorga foizsiz kredit berishi yoki sotilgan tovarga haq sifatida xaridor 
tomonidan berilgan va bozor narxidan kamroq foiz stavkasiga ega 
vekselni 
aktseptlashi mumkin. Kelishuv amalda moliyalashtirish operatsiyasi 
, 
tovonning haqqoniy qiymati barcha kelgusi tushimlarni hisoblab topilgan foiz 
stavkasi 
diskontlash orqali aniqlanadi. Hisoblab topilgan foiz stavkasi bu 
quyidagi ikkita stavkadan aniqroq aniqlanadigani:
(a) 
Kredit reytingi bir xil 
emitentning 
moliyaviy 
instrumentlari 
ustuvor stavkasi; yoki 
(b) 
moliyaviy instrumentning nominal qiymatini tovarlar yoki xizmatlarning 
sotish narxlariga teng 
diskontlaydigan foiz stavkasi. 
Agar tovarlar yoki xizmatlar qiymati teng 
yoki 
tovarlar yoki 
xizmatlarga almashtirilsa, bunday operatsiya daromad keltirmaydigan operatsiya 
hisoblanadi. Bu 
moy yoki sut kabi mahsulotlarga hos, bunda mol 
yetkazib beruvchilar muayyan joyda ushbu mahsulotlarga 
talabni 
vaqtida 
qondirish maqsadida boshqa-boshqa joylarda joylashgan tovar-moddiy zaxiralar bilan 
almashishadi. Tovarlar yoki xizmatlar 
tovarlar yoki xizmatlarga 
almashtirilishi 
bilan sotilsa, bunday almashish daromad keltiradigan operatsiya 
hisoblanadi. Daromad olingan tovarlar yoki xizmatlarning ushbu operatsiyada 
kazilgan pul 
yoki ularning ekvivalentlari summasiga tuzatilgan 
haqqoniy qiymati 
baholanadi. Agar olingan tovarlar yoki xizmatlarning 
haqqoniy qiymatini ishonchli darajada baholab 
, daromad berilgan tovarlar 
yoki xizmatlarning ushbu operatsiyada 
pul 
yoki ularning 
ekvivalentlari summasiga tuzatilgan haqqoniy qiymati 
baholanadi. 
Standartda keltirilgan tan olish mezonlari, odatda, har bir alohida operatsiyaga 
nisbatan 
. Biroq, ayrim holatlarda, tan olish mezonlarini bitta 
operatsiyaning alohida ajratiladigan tarkibiy qismlariga nisbatan, ushbu 
operatsiyaning mohiyatini aks ettirish maqsadida, 
zarur 
. Masalan, 
mahsulotning sotish narxi sotishdan 
xizmat 
uchun alohida aniqlab 

---

66 
summani 
ichiga olsa, bu summa kechiktiriladi va xizmat 
davr mobaynida daromad sifatida tan olinadi. Va teskari, tan olish 
mezonlari ikkita va undan ortiq operatsiyalarga nisbatan birgalikda 
, agar 
ushbu operatsiyalar ularning tijorat natijasini faqat bir qator operatsiyalarni bir butun 
operatsiya sifatida hisobga olganda tushunib 
tarzda bir-biriga 
. Masalan, tashkilot tovarlarni sotishi mumkin, va, shu paytning 
, ushbu 
tovarlarni keyinchalik qayta sotib olishga qaratilgan alohida shartnoma tuzishi va bu 
bilan operatsiyaning natijasini 
chiqarishi mumkin. Bunday holatda, ikkita 
operatsiya birgalikda hisobga olinishi kerak. 
Tovarlarni (mahsulotlarni) sotishdan daromad quyidagi shartlarning hammasi 
bajarilganda tan olinishi kerak:
(a) 
tashkilot tovarlarga egalik qilish bilan 
risklar va mukofotlarning 
ancha qismini xaridorga 
; 
(b) 
tashkilot odatda egalik huquqiga hos 
darajada sotilgan tovarlarni 
endilikda boshqara olmaganda va ularni samarali darajada nazorat qila olmaganda; 
(v) 
daromadning summasini ishonchli darajada baholab 
; 
(g) 
tashkilot tomonidan operatsiya bilan 
iqtisodiy nafning 
olinishi ehtimoli mavjud 
; va 
(d) 
operatsiya 
amalga oshirilgan yoki amalga oshiriladigan 
xarajatlar ishonchli darajada baholana olganda. 
Mulkka egalik qilish huquqi bilan 
risklar va mukofotlarning ancha 
qismi tashkilot tomonidan xaridorga 
paytini aniqlash uchun 
operatsiyaning jihatlarini 
talab etiladi. Aksariyat hollarda, egalik huquqi 
bilan 
risklar va mukofotlarning 
xaridorga yuridik egalik qilish 
huquqi yoki tasarruf qilish huquqining 
paytiga 
keladi. Bu aksariyat 
chakana savdo operatsiyalariga hosdir. Boshqa hollarda, egalik huquqi bilan 
risklar va mukofotlarning 
yuridik egalik qilish huquqi yoki tasarruf qilish 
huquqining 
paytiga 
kelmaydi. 
Tashkilot mulkka egalik qilish bilan 
risklarning ancha qismini saqlab 
qolsa, bunday operatsiya sotish 
hisoblanmaydi va daromad tan olinmaydi. 
Tashkilot mulkka egalik qilish bilan 
risklarning ancha qismini turli holatlarda 
saqlab qolishi mumkin. Tashkilot mulkka egalik qilish bilan 
risklar va 
mukofotlarning ancha qismini saqlab qoladigan holatlarga misollar quyidagicha:
(a) 
tashkilot mahsulotning oddiy kafolat shartlari bilan qoplanmagan yomon 
ishlashi uchun javobgarlikni saqlab qolganida; 
(b) 
muayyan sotishdan daromad olish xaridor tovarlarni sotishi natijasida 
daromad olishiga 
; 
(v) 
talab qiladigan tovarlar sotilib, 
tashkilot tomonidan 
oxirigacha bajarilmagan shartnomaning muhim qismi 
;
(g) 
xaridor oldi-sotdi shartnomasida kelishilgan sababga 
xaridni bekor 
qilish huquqiga ega 
va tashkilotni daromad olishiga ishonchi komil 
. 
Tashkilot egalik qilish bilan 
riskning faqat ahamiyatsiz qismini saqlab 
qolganida, operatsiya sotish 
hisoblanadi va daromad tan olinadi. Masalan, 

---

67 
sotuvchi tovarlarga egalik qilish huquqini olinishi lozim 
summaning 
undirilishini 
maqsadidagina saqlab qolishi mumkin. Bunday holatda, agar 
tashkilot egalik huquqi bilan 
risklar va mukofotlarning ancha qismini 
, operatsiya sotish 
hisoblanadi va daromad tan olinadi. 
Tashkilot egalik qilish bilan 
riskning faqat ahamiyatsiz qismini saqlab 
qolishining yana bitta misoli 
xaridor xarid bilan mamnun 
unga 
pullari qaytarilishi taklif qilingan chakana sotuv hisoblanishi mumkin. Bunday 
hollarda daromad sotish paytida tan olinadi, agar sotuvchi kelgusida tovarlarning 
qaytarilishini ishonchli darajada bahola olsa hamda oldingi tajriba bilan boshqa 
tegishli omillar asosida qaytariladigan tovarlar uchun majburiyatni tan olsa. 
Daromad operatsiya bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan 
olinishi ehtimoli mavjud 
tan olinadi. 
hollarda, bunday ehtimol, 
tovon olinmaguncha yoki noaniqlik bartaraf 
, mavjud 
mumkin. Masalan, chet el hukumati sotishdan olingan tovonni xorijga 
ruxsat berishi noaniq 
mumkin. Bunday ruxsat berilganida, noaniqlik bartaraf 
va daromad tan olinadi. Biroq, daromadga kiritilgan summaning undirib 
olinishi 
shubha (noaniqlik) 
, undirib olib 
yoki 
qoplanishi ehtimoli 
summa oldin tan olingan daromad summasining 
tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinadi. 
Xizmatlarni 
operatsiyaning natijasini ishonchli baholab 
, operatsiya bilan 
daromad operatsiyaning hisobot davri 
oxiridagi tugallanishi darajasiga 
ravishda tan olinadi. Operatsiyaning 
natijasini quyidagi shartlar bajarilganda ishonchli baholash mumkin 
:
(a) 
daromadning summasini ishonchli darajada baholash mumkin; 
(b) 
operatsiya bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi 
ehtimoli mavjud; 
(v) 
operatsiyaning hisobot davri oxiridagi tugallanish darajasini ishonchli 
baholash mumkin; va 
(g) 
operatsiya 
amalga oshirilgan xarajatlarni hamda operatsiyani 
oxiriga yetkazish uchun zarur xarajatlarni ishonchli baholash mumkin. 
Daromadlarning operatsiyaning tugallanishi darajasiga 
ravishda tan 
olinishi, 
, tugallanish darajasi (foizi) usuli deb yuritiladi. Bu usul 
, 
daromad xizmatlar 
hisobot davrlarida tan olinadi. Daromadning ushbu 
usul 
tan olinishi davr davomida 
an xizmatlarning hajmi va faoliyat 
natijalari 
foydali 
beradi. BHXS 11 ham daromadlarning ushbu 
usul 
tan olinishini talab etadi. BHXS 11ning talablari odatda xizmatlarni 
qamrab oladigan operatsiya 
daromadlarni va ular bilan 
xarajatlarni tan olishda 
mumkin.
Daromad operatsiya bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan 
olinishi ehtimoli mavjud 
tan olinadi. Biroq, daromadga kiritilgan 
summaning undirib olinishi 
shubha (noaniqlik) 
, undirib olib 
yoki qoplanishi ehtimoli 
summa oldin tan olingan daromad 
summasinining tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinadi. 
Tashkilot operatsiyada ishtiroq etuvchi boshqa tomonlar bilan quyidagilar 

---

68 
kelishganidan 
, odatda, daromadni ishochli bahola oladi:
(a) 
va operatsiyaning tomonlari tomonidan qabu qilinadigan 
xizmat yuzasidan har qaysi tomonning yuridik kuchga ega huquqlari; 
(b) xizmatlar evaziga olinadigan tovon; va 
(v) hisob-kitoblarning shakli va shartlari. 
Tashkilot uchun, shuningdek, samarali ichki moliyaviy rejalatirish va hisobot 
tizimiga ega 
muhimdir. Tashkilot, zaruriyat 
, baholangan 
daromadlarni xizmatlar bajarilishi sari qayta 
chiqadi. Bunday qayta 
chiqishlar zarurati mavjudligi operatsiyaning natijasini ishonchli baholab 
degani emas. 
Operatsiyaning tugallanishi darajasi bir nechta usullar bilan aniqlanishi 
mumkin. Tashkilot 
xizmatlarni ishonchli darajada baholaydigan usuldan 
foydalanadi. Operatsiyaning xususiyatidan kelib chiqib, bu usullarga quyidagilar 
kiritilishi mumkin:
(a) 
bajarilgan ishlarning nazorat 
; 
(b) 
sanagacha 
xizmatlarning jami 
xizmatlarga nisbatini (foizlarda) aniqlash; yoki 
(v) 
operatsiya 
sanagacha amalga oshirilgan xarajatlarning 
operatsiya 
jami baholangan xarajatlarga nisbatini aniqlash. 
sanagacha amalga oshirilgan xarajatlarga faqat 
sanagacha 
xizmatlarni aks ettiradigan xarajatlar kiritiladi. Operatsiya 
jami baholangan 
xarajatlarga 
yoki 
kerak 
xizmatlar 
xarajatlar 
kiritiladi. 
Buyurtmachilar tomonidan xizmatlar 
sari amalga oshiriladigan 
va olingan 
xizmatlar 
darajasini 
. 
Tashkilotning foizlar, royalti va dividendlar 
daromadlarni 
keltiruvchi aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi natijasida hosil 
daromad quyidagicha tan olinishi kerak:
(a) operatsiya bilan 
iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi 
ehtimoli mavjud 
; va 
(b) daromadning summasini ishonchli darajada baholab 
. 
Daromad quyidagi asosda tan olinishi lozim:
(a) foizlar BHXS 39da belgilanganidek effektiv foiz stavkasi usulida tan 
olinishi kerak; 
(b) royalti tegishli shartnomaning mohiyatiga 
hisoblash usuli 
tan olinishi kerak; va 
(v) dividendlar, hissador tomonidan 
olinishi huquqi kuchga kirganida, 
tan olinishi kerak.