Standartlari

2-misol. 
Kompaniya xaridorlar bilan ishlashni takomillashtirish va avtomatlashtirish 
maqsadida kompyuter dasturi sotib oldi. Dasturning sotib olish narhi 100000 sh.b., 
urnatish va testdan 
6000 sh.b. ni tashkil qiladi, xodimlarni 
2000 
sh.b., kelgusida dasturni yangilab borish va xizmat 
uchun 3000 sh.b. kerak 
. 
Nomoddiy aktiv tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni hisoblaymiz. 
(100000+6000) 106000 sh.b. Xodimlarni 
xarajati foyda va zararlarga, 
dasturni yangilab borish va xizmat 
uchun xarajatlar paydo 
davrida 
tan olinadi. 
MHXS 
Biznes birlashuvlari ga muvofiq, agarda nomoddiy aktiv biznes 
birlashuvi jarayonida sotib olinsa, ushbu nomoddiy aktivning tannarxi xarid 
sanasidagi uning haqqoniy qiymatiga teng 
. Nomoddiy aktivning haqqoniy 
qiymati aktivda mujassamlangan kutilayotgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning 
tadbirkorlik 
tomonidan olinishi ehtimoli 
kutishlarni aks ettiradi. 
Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy manfaatlar oqimining muddati yoki summasi 
noaniqlik mavjud 
nazar, tadbirkorlik 
iqtisodiy 
manfaatlar olinishini kutadi. Shu tufayli, biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan 
nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan deb inobatga olinadi. Agarda 
biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan aktiv ajraladigan 
yoki shartnomaviy 
boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning haqqoniy qiymatini 
ishonchli baholash uchun yetarlicha 
mavjud 
. Shu tufayli, biznes 
birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan 
deb inobatga olinadi. 
Tadbirkorlik 
tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
ishlab chiqish loyihasi jarayoni nomoddiy aktiv 
qanoatlantiradi, qachonki u: 
(a) 
aktiv 
qanoatlantirsa; va 
(b) 
aniqlanadigan, 
ajraladigan 
yoki shartnomaviy boshqa 
yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa. 
Agarda biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan 
yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning 
haqqoniy qiymatini ishonchli baholashda yetarlicha 
mavjud 
. 
Qachonki nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda foydalaniladigan 
baholar uchun turli xil ehtimollarga ega mumkin 
natijalar kengligi mavjud 
, ushbu mavhumlik aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda inobatga olinadi. 
Biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan 
mumkin, biroq u faqatgina tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat 
bilan birga ajraladigan 
mumkin. Bunday holatlarda, xaridor nomoddiy 
aktivni gudvildan alohida tarzda, biroq tegishli modda bilan birga tan oladi. 
Xaridor bir birini 
nomoddiy aktivlar guruhini yagona aktiv sifatida 

---

114 
tan olishi mumkin, faqatgina alohida aktivlarning foydalanish muddati bir xil 
. Masalan Brend va Brend nomi atamalari savdo belgilari va boshqa 
belgilar uchun sinonimlar sifatida foydalaniladi. Biroq
Brend va Brend nomi
atamalari umumiy marketing atamalari 
, ular odatda bir birini 
aktivlarga, masalan, savdo belgisi (yoki xizmat belgisi) va uning tegishli savdo nomi, 
formulalari, tarkiblari va texnologik ekspert bilimlariga nisbatan foydalaniladi. 
Tadqiqot yoki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajati bu-alohida yoki 
biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan 
tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasiga tegishli; va 
Biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan 
tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasi 
navbatdagi xarajatlar:
(a) 
sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi, agarda u tadqiqot xarajati 
; 
(b) 
sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi; va 
(v) 
sotib olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab 
chiqish loyihasining balans qiymatiga kiritiladi. 
holllarda, nomoddiy aktiv davlat granti yordamida bepul yoki 
nominal tovonni berish evaziga olinishi mumkin. Bunday holat davlat tadbirkorlik 
nomoddiy aktivlarni, masalan, aeroportdagi qunish huquqlari, radio yoki 
televidenie stantsiyalarini boshqarish litsenziyalari, import litsenziyalari yoki 
kvotalari yoki boshqa cheklangan resurslardan foydalanish huquqlarini taqdim 
etganda yoki ajratganda yuz berishi mumkin. MHXS 
Davlat grantlarini hisobga 
olish va davlat yordamini ochib berish ga muvofiq, tadbirkorlik 
ham 
nomoddiy aktivni ham grantni dastlab haqqoniy qiymatda tan olishni tanlashi 
mumkin. Agarda tadbirkorlik 
aktivni dastlab haqqoniy qiymatda tan 
olmaslikni tanlasa, tadbirkorlik 
aktivni dastlab nominal qiymatda tan oladi 
(MHXS 20 tomonidan ruxsat etilgan muqobil yondashuv) va bunga aktivni 
tutilgan foydalanish holatiga keltirish bilan bevosita 
har qanday xarajatlar 
.
Bir yoki bir necha nomoddiy aktivlar nomonetar aktiv yoki aktivlar yoki 
monetar va nomonetar aktivlar birikmasi evaziga sotib olinishi mumkin. Quyida 
keltirilgan mulohaza bir nomonetar aktivni boshqasiga ayirboshlashga tegishlidir, 
biroq u yuqorida qayd etilgan barcha ayirboshlashlarga nisbatan ham 
. 
Bunday nomoddiy aktivning qiymati haqqoniy qiymatda baholanadi, qachonki (a) 
ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlarig ega 
yoki (b) qabul 
qilingan aktivning ham topshirilgan aktivning ham haqqoniy qiymati ishonchli 
baholanmaguncha. Sotib olingan aktiv xuddi shu usulda baholanadi, hattoki agarda 
tadbirkorlik 
topshirilgan aktivni tan olishni tezda 
olmasa ham. 
Agarda sotib olingan aktiv haqqoniy qiymatda baholanmasa, uning qiymati 
topshirilgan aktivning balans qiymatida baholanadi.
Tadbirkorlik 
ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga egaligini 
operatsiya natijasida uning kelgusi pul oqimlari qanchalik darajada 
kutilishini inobatga olgan holda aniqlaydi. Ayirboshlash operatsiyasi tijorat 

---

115 
maqsadlariga ega, agarda:
(a) 
qabul qilingan aktiv 
pul oqimlarining tarkibiy tuzilmasi 
(masalan, xatar, muddat va summa) topshirilgan aktiv 
pul oqimlarining 
tarkibiy tuzilmasidan farq qilsa; yoki 
(b) 
tadbirkorlik 
faoliyatining operatsiya 
qilgan qismining 
tadbirkorlik 
-xos qiymati ayirboshlash natijasida 
; va 
(v) 
(a) yoki (b) dagi tafovut ayirboshlangan aktivlarning haqqoniy qiymatiga 
nisbatan katta 
. 
Ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega ekanligini aniqlash uchun, 
tadbirkorlik 
faoliyatining operatsiya 
qilgan qismining tadbirkorlik 
-xos qiymati soliqdan 
pul oqimlarini aks ettirishi lozim. Ushbu 
tahlillarning natijasi tadbirkorlik 
batafsil hisob-kitoblarni amalga 
oshirmasidan aniq 
mumkin. 
Nomoddiy aktivni tan olish sharti bu aktivning qiymati ishonchli 
baholanishidir. Nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymati ishonchli baholanadi, 
agarda (a) oqilona haqqoniy qiymat baholari kengligidagi 
ushbu aktiv 
uchun ahamiyatli emas yoki (b) kenglikdagi turli baholarning ehtimollari oqilona 
baholanishi mumkin va haqqoniy qiymatni aniqlashda foydalanilishi mumkin. Agar 
tadbirkorlik 
yoki qabul qilingan yoki topshirilgan aktivning haqqoniy 
qiymatini ishonchli aniqlay olsa, bunda qabul qilingan aktivning haqqoniy qiymati 
yaqqolroq namoyon 
, topshirilgan aktivning haqqoniy qiymatidan 
tannarxni hisoblashda foydalaniladi. 
Ichki yaratilgan gudvill aktiv sifatida tan olinmasligi lozim. 
holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqarish uchun xarajat 
amalga oshiriladi, biroq u mazkur Standartdagi tan olish mezonini qanoatlantiradigan 
nomoddiy aktivni paydo 
olib kelmaydi. Bunday xarajat odatda ichki 
yaratilgan gudvillning qismi sifatida inobatga olinadi. Ichki yaratilgan gudvill aktiv 
sifatida tan olinmaydi, chunki tadbirkorlik 
nazoratida 
holda, 
aniqlanadigan resurs (
, u na ajraladigan va na shartnomaviy yoki boshqa yuridik 
huquqlardan kelib chiqadigan resurs) emas, qaysiki tannarxda ishonchli baholanadi. 
Tadbirkorlik 
haqqoniy qiymati bilan uning aniqlanadigan sof 
aktivlarining har qanday paytdagi balans qiymati 
farq tadbirkorlik 
haqqoniy qiymatiga 
etadigan bir qator omillarni qamrab olishi 
mumkin. Biroq, bunday farqlar tadbirkorlik 
tomonidan nazorat qilinadigan 
nomoddiy aktivlarning qiymatini aks ettirmaydi.
Quyidagi muammolar tufayli, 
ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv 
tan olish mezonini qanoatlantirishini aniqlash qiyin 
:
(a) 
kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqaradigan 
aniqlanadigan aktiv mavjudligini va qachon mavjud 
aniqlash; va 
(b) 
aktiv qiymatini ishonchli aniqlash. 
hollarda, nomoddiy aktivni 
ichki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini tadbirkorlik 
ichki 
yaratilgan gudvillini saqlash yoki yaxshilash yoki kunlik faoliyatini amalga oshirish 
xarajatlaridan farqlay olinmaydi. 
Shu tufayli, nomoddiy aktivni tan olish va dastlabki baholash 
umumiy 

---

116 
talablarni qondirishga 
tarzda, tadbirkorlik 
barcha ichki ishlab 
chiqilgan nomoddiy aktivlarga nisbatan talablarni va q
. 
Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tan olish mezonini qanoatlantirishini 
aniqlash maqsadida, tadbirkorlik 
aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish 
jarayonini ikki qismga 
:
(a) 
tadqiqot bosqichi; va 
(b) 
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi. 
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish atamalari 
, mazkur Standart maqsadi uchun tadqiqot bosqichi
va tajriba-
konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi atamalari kengroq 
ega. 
Agar tadbirkorlik 
nomoddiy aktivni yaratish 
ichki loyihaning 
tadqiqot bosqichini tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichidan farqlay olmasa, 
tadbirkorlik 
ushbu loyiha 
xarajatlarni, xuddiki ular faqatgina 
tadqiqot bosqichida sarflangan sifatida, inobatga oladi.
Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot bosqichi) natijasida yuzaga kelgan 
hech qanday nomoddiy aktiv tan olinmaydi. Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot 
bosqichi)
sarflar ular amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinishi lozim. 
Ichki loyihaning tadqiqot bosqichida, tadbirkorlik 
ehtimolli kelgusi
iqtisodiy manfaatlarni keltiradigan nomoddiy aktiv mavjudligini namoyish eta 
olmaydi. Shu tufayli, ushbu sarf u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadi. 
Quyidagilar tadqiqot faoliyatlariga misol 
oladi: 
(a) 
yangi bilimlarni egallashga 
faoliyat; 
(b) 
tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni izlash, baholash va yakuniy 
tanlab olish, 
; 
(v) 
xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar 
uchun muqobillar izlash; va 
(g) 
yangi yoki takomillashtirilgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, 
jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun mumkin 
muqobillarni yaratish, 
dizayn tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish, baholash va yakuniy tanlab olish. 
Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish (yoki ichki loyihaning tajriba-
konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi) natijasida yuzaga kelgan nomoddiy aktiv tan 
olinadi, faqatgina agarda tadbirkorlik 
quyidagilarni barchasini namoyish eta 
olsa:
(a) 
Nomoddiy aktivni foydalanishga yoki sotishga tayyor qilish 
uni 
tugallashning texnik imkoniyatini. 
(b) 
nomoddiy aktivni tugallash va undan foydalanish yoki uni 
sotish 
a moyilligini. 
(v) 
undan foydalanish yoki uni sotish qobiliyatini. 
(g) 
Nomoddiy aktiv qay tarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
keltirishini. Shu 
, tadbirkorlik 
nomoddiy aktivning mahsulotiga yoki 
nomoddiy aktivning 
a nisbatan bozor mavjudligini, yoki agarda u ichki 
foydalanishga 
, nomoddiy aktivning foydaliligini namoyish 
etishi mumkin. 
(d) 
Nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishni tugallash va 

---

117 
undan foydalanish yoki uni sotish uchun muvofiq texnik, moliyaviy va boshqa 
resurslarning mavjudligini. 
(e) 
Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish mobaynida nomoddiy aktivga 
tegishli sarflarni ishonchli baholash qobiliyatini. 
Ichki loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichida, tadbirkorlik 
, 
hollarda, nomoddiy aktivni aniqlay olishi va nomoddiy aktiv ehtimolli 
kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirishini namoyish eta olishi mumkin. Bunga sabab 
shuki, loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi tadqiqot bosqichiga 
nisbatan yanada takomillashgan 
. 
Quyidagilar tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga misollardir:
(a) 
ishlab chiqarish yoki foydalanishdan oldingi andozalarni va 
modellarning dizayni, yasalishi va sinovi; 
(b) 
yangi texnologiyani qamrab olgan uskunalar, andozalar, shakllar va 
qoliplar dizayni; 
(v) 
tijoriy ishlab chiqarish uchun iqtisodiy maqsadga muvofiq hajmda 
dastlabki korxona dizayni, qurilishi va faoliyati; va 
(g) 
yangi yoki takomillashgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, 
jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun tanlangan muqobillar dizayni, yasalishi va 
sinovi. 
Nomoddiy aktiv qaytarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltiriishini 
maqsadida, tadbirkorlik 
MHXS 
Aktivlar qadrsizlanishi dagi 
tamoyillardan foydalangan holda aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
baholaydi. Agarda aktiv faqatgina boshqa aktivlar bilan birga iqtisodiy manfaatlarni 
keltirisa, tadbirkorlik 
BHXS 36 dagi pul 
hosil qiladigan 
birliklar tamoyilini 
.
Nomoddiy aktivni tugallash, foydalanish va manfaatlar olish uchun 
resurslarning mavjudligi, masalan, zaruriy texnik, moliyaviy va boshqa resurslarni va 
tadbirkorlik 
ushbu resurslarni 
olish qobiliyatini aks ettiradigan 
biznes reja orqali 
mumkin. 
hollarda, tadbirkorlik 
tashqi 
moliyalashtirish mavjudligini namoyish etishi mumkin, bunda tadbirkorlik 
kreditorning rejani moliyalashtirishga moyilligi 
k
ega 
holda 
. 
Tadbirkorlik 
xarajat tizimlari odatda nomoddiy aktivni ichki 
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini, masalan, ish haqlari va avtorlik 
huquqlariga yoki litsenziyalarga ega 
yoki kompter dasturini tajriba-
konstruktorlik ishlab chiqishga sarflangan xarajatlarni ishonchli baholay oladi. 
Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul 
(nomlanishlar), nashr 
nomlari, mijozlar 
va mohiyatan bir xil moddalar nomoddiy aktivlar sifatida 
tan olinmasligi lozim. 
Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul 
(nomlanishlar), nashr 
nomlari, mijozlar 
va mohiyatan bir xil moddalar 
sarflar butun bir 
biznesni rivojlantirish xarajatlaridan farq qilmasligi mumkin. Shu tufayli, bunday 
moddalar nomoddiy aktivlar sifatida tan olinmaydi. 
Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivning tannarxi aktivni rahbariyat 

---

118 
ishlay oladigan qilib yaratish, ishlab chiqarish va tayyorlashga zarur 
barcha bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli 
xarajatlarga misollar quyidagilardir:
(a) 
nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan 
yoki 
qilingan xom-ayoshlar va xizmatlar xarajatlari; 
(b) 
nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish 
yuzaga 
keladigan xodimlarga haq 
xarajatlari (MHXS 19 da 
); 
(v) 
yuridik huquqni 
haqlari; va 
(g) 
nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan 
patentlar va litsenziyalarning amortizatsiyasi. 
BHXS 23 da foizni ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismi 
sifatida tan olish mezoni 
. 
Quyidagilar ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismlari emas:
(a) 
sotish, 
va boshqa umumiy ustama xarajatlari, bunda ushbu 
xarajatlar aktivni foydalanish uchun tayyorlashga tegishli bevosita xarajatlar 
; 
(b) 
aktiv belgilangan faoliyat 
erishishidan oldin aniqlangan 
samaradorsizliklar va dastlabki operatsion zararlar; va 
(v) 
aktivdan foydalanish uchun xodimlarni tayyorlash xarajatlari.