Standartlari

 
4.5. BHXS (IAS
Nomoddiy aktivlar
Mazkur Standartning maqsadi boshqa Standart qamrab olmagan nomoddiy 
aktivlar uchun buxgalteriya hisobining yondashuvini belgilashdan iboratdir. Mazkur 
Standart tadbirkorlik 
nomoddiy aktivni u faqatgina belgilangan 
mezonlarga javob berganida tan olishni talab etadi. Ushbu Standart nomoddiy 
aktivlarning balans qiymatini qanday baholashni belgilaydi va nomoddiy aktivlar 
muayyan 
otlar ochib berilishini talab etadi. 
Standart nomoddiy aktivlarni hisobga olishda 
lozim, bundan 
quyidagilar mustasno:
(a) boshqa Standart 
doirasidagi nomoddiy aktivlar; 
(b) BHXS 
Moliyaviy instrumentlar: Taqdim etish
da 
an 
moliyaviy aktivlar; 
(d) aktivlarning qidiruvi va baholanishini tan olish va baholash (MHXS 6
Mineral resurslarning qidiruvi va baholanishi ga qarang); va
(g) Foydali qazilmalar, neft, tabiiy gaz va shunga 
qayta 
tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. 
Standart quyidagilar uchun 
:
(a) tadbirkorlik 
tomonidan oddiy biznes faoliyatida sotish uchun 
egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (BHXS 
Tovar-moddiy zahiralar va BHXS 
Qurilish shartnomalari ga qarang). 
(b) kechiktirilgan solik aktivlari (BHXS 
Foyda soliqlari ga qarang). 
(v) BHXS 
Ijara ning 
doirasidagi ijaralar. 
(g) Xodimlarga haq 
yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 19 
Xodimlarning daromadlari ga qarang). 
(d) BHXS 32 da 
moliyaviy aktivlar. 
moliyaviy aktivlarning 
tan olinishi va baholanishi MHXS 
Jamlangan moliyaviy hisobotlar BHXS 27 
Alohida moliyaviy hisobotlar va BHXS 
Qaram tadbirkorlik 
va 
korxonalardagi investitsiyalar da qamrab olingan. 
(e) Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (MHXS 
Biznes birlashuvlari

---

107 
ga qarang). 
(j) MHXS 
shartnomalari
ning 
doirasidagi 
shartnomalari asosidagi 
shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan 
kechiktirilgan xarid harajatlari va nomoddiy aktivlar. MHXS 4 ushbu nomoddiy 
aktivlar uchun emas, balki ushbu kechiktirilgan xarid harajatlari uchun aniq 
ochib berilishi talablarini belgilaydi. Shu tufayli, mazkur Standartdagi 
ochib berish 
talablar ushbu nomoddiy aktivlar uchun 
. 
(z) MHXS 
Sotish uchun 
uzoq muddatli aktivlar va davom 
ettirilmaydigan faoliyat ga muvofiq sotishga 
sifatida tasniflangan 
(yoki sotishga 
sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga 
kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar
13
. 
nomoddiy aktivlar moddiy 
saqlanishi mumkin, masalan, 
kompakt disk (kompyuter dasturi misolida), huquqiy hujjatlar (litsenziya yoki patent 
misolida) yoki film. Nomoddiy va moddiy jihatlarga ega aktivni BHXS 
Asosiy 
vositalar
hisobga olinishi yoki mazkur Standart 
nomoddiy 
aktivlar sifatida hisobga olinishini aniqlash uchun, tadbirkorlik 
qaysi jihat 
ahamiyatliroqligini baholashda hukm chiqarishdan foydalanadi. Masalan, aniq bir 
kompyuter dasturisiz faoliyat 
kompyuter-nazorat-qiladigan uskuna 
uchun kompyuter dasturi tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismidir va u asosiy 
vosita sifatida hisobga olinadi. Aynan shu yondashuv kompyuterning operatsion 
tizimiga nisbatan 
. Qachonki dastur tegishli ehtiyot qismning ajralmas 
qismi 
, kompyuter dasturi noddiy aktiv sifatida hisobga olinadi.
Shu bilan birga, mazkur Standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot 
va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari 
harajatlar uchun 
. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bilimni 
rivojlantirishga 
. Shu tufayli, ushbu faoliyatlar natijasi moddiy 
aktivga (masalan, namuna) olib kelishiga qaramasdan, aktivning 
moddiy jihati uning nomoddiy qismiga ikkilamchidir, 
unda bilim 
singdirilgandir. 
Moliyaviy ijara holatida, asosdagi aktiv moddiy yoki nomoddiy 
mumkin. Dastlab tan olingandan 
, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara kelishuvi 
asosida egalik qilinayotgan nomoddiy aktivni mazkur Standartga muvofiq hisobga 
oladi. Tasviriy filmlar, video tasmalari, yozma asarlar, 
, patentlar va 
avtorlik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar 
BHXS 17 
doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart 
doirasidadir.
Agarda faoliyatlar yoki operatsiyalar shunchalik maxsuslashtirilib, boshqacha 
yondashuv zarur 
buxgalteriya hisobini 
olib kelsa, mazkur 
Standartning 
doirasidan istisno 
mumkin. Bunday masalalar qazib 
olish sohasida neft, gaz va mineral depozitlarni qidiruv yoki qayta ishlash va qazib 
chiqarish harajatlarini hisobga olishda hamda 
shartnomalari holatlarida 
yuzaga keladi. Shu tufayli, mazkur Standart bunday faoliyatlardagi harajatlar va 
13
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 
p.1036-1037.

---

108 
shartnomalar uchun 
. Biroq, mazkur Standart qazib olish sohalarida 
yoki 
tomonidan foydalanilgan boshqa nomoddiy aktivlar (masalan, 
kompyuter dasturi) va sarflangan boshqa harajatlar (masalan, biznesni boshlash 
harajatlari) uchun 
.
Amortizatsiya - bu nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini 
uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir.
Aktiv - resurs 
, u: 
(a) 
oldingi hodisalar natijasida tadbirkorlik 
tomonidan nazorat 
qilinadi; va 
(b) 
undan tadbirkorlik 
tomonidan kelgusida iqtisodiy naf olinishi 
kutiladi. 
Balans qiymati - bu shunday qiymatki, bunda aktiv har qanday 
amortizatsiya va 
qadrsizlanish 
zararlarni chegirilgandan 
moliyaviy holat 
hisobotda tan olinadi.
Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun 
pul 
yoki pul 
ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi 
uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa 
BHXSlarning, masalan BHXS 
Aktsiyaga asoslangan t
ning aniq talablariga 
muvofiq ushbu aktivni dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.
Eskirish hisoblanadigan qiymat - bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi 
tannnarxi yoki tannarx 
aks ettiriladigan boshqa qiymatdir.
Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish - bu tijorat maqsadlarida ishlab chiqarish 
yoki foydalanishni boshlashdan oldin, yangi yoki sezilarli tarzda takomillashgan 
materiallar, uskunalar, tovarlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish 
rejasiga yoki dizayniga nisbatan tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni 
.
Tadbirkorlik 
xos qiymat - bu tadbirkorlik 
tomonidan 
aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan 
chiqarishdan yoki majburiyat uchun hisob-kitob qilinganda kutiladigan pul 
oqimlarining keltirilgan qiymatidir.
Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari 
odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin 
yoki majburiyatni 
mumkin 
narxdir. (MHXS 
Haqqoniy qiymatni 
baholash ga qarang) 
Qadrsizlanish 
zarar - bu aktivning balans qiymatining uning 
qoplanadigan qiymatidan ortiq qismidir. 
Nomoddiy aktiv - bu moddiy-ashyoviy mazmunga ega 
aniqlanadigan nomonetar aktiv. 
Monetar aktivlar - bu egalikdagi pul 
va 
belgilangan yoki 
aniqlanadigan pul miqdorlarida olinadigan aktivlardir. 
Tadqiqot - bu yangi ilmiy yoki texnik bilimga va tushunchaga erishish 
istiqbolini 
amalga oshirilgan asl va rejalashtirilgan izlanishdir.
Nomoddiy aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi 
baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik 
ayni paytda xuddi aktiv 

---

109 
foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo
aktivning 
chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir.
Foydali xizmat muddati - bu: 
(a) 
tadbirkorlik 
aktivdan foydalanishi uchun ushbu aktivning 
yaroqli 
kutilgan davr; yoki 
(b) 
tadbirkorlik 
tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab 
chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga 
birliklar soni. 
Tadbirkorlik 
nomoddiy aktivlarni, masalan, ilmiy yoki texnik bilim, 
yangi jarayonlar yoki tizimlar dezayni va amalga oshirilishi, litsenziyalar, intellektual 
mulk, bozor bilimi va savdo mulklarini (jumladan, brend nomlar va chop etish 
nomlari) sotib olishda, takomillashtirishda, saqlash yoki yaxshilashda tez-tez 
resurslarni kengaytiradilar yoki majburiyatlarni tan oladilar. Ushbu keng 
qamrab oladigan oddiy misollarga kompyuter dasturi, patentlar, avtorlik huquqlari, 
tasviriy filmlar, mijozlar 
, ipotekaga xizmat 
huquqlari, baliq 
ovlash litsenziyalari, import kvotalari, franchayzinglar, mijoz yoki 
aloqalari, mijoz sodiqligi, bozor ulushi va marketing huquqlarini keltirish mumkin
14
.
Masalan, aniqlangan ekanligiga, resurs ustidan nazorat va kelgusi iqtisodiy 
manfaatlarning mavjudligiga 
kelmaydi. Agarda modda mazkur Standartni 
doirasida nomoddiy aktiv 
ni qanoatlantirmasa, uni sotib olish yoki 
ichki yaratish harajatlari ular sarflangan paytda harajatlar sifatida tan olinadi. Biroq, 
agarda modda biznes birlashuvida sotib olingan 
, u xarid sanasida gudvillning 
qismini tashkil etadi.
Nomoddiy aktiv 
uni gudvilldan farqlash uchun nomoddiy aktivni 
aniqlanadigan 
talab etadi. Biznes birlashuvida tan olingan gudvill biznes 
birlashuvida sotib olingan boshqa aktivlardan keladigan kelgusi iqtisodiy 
manfaatlarni ifoda etuvchi aktiv 
lib, u alohida aniqlanmaydi va tan olinmaydi. 
Kelgusi iqtisodiy manfaatlar sotib olinganda aniqlanadigan aktivlar yoki alohida 
olganda moliyaviy hisobotlarda tan olinmaydigan aktivlardan birgalikda 
foydalanishdan kelishi mumkin. 
Aktiv aniqlanadigan hisoblanadi, agarda u yoki:
(a) 
ajratiladigan 
, masalan, tadbirkorlik 
ajratish va 
yoki alohida yoki tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat 
bilan birga sotilishi, 
, litsenziya sifatida berilishi, ijaraga berilishi yoki 
almashinishi imkoniga ega 
, bunda tadbirkorlik 
buni amalga oshirishni 
nazar; yoki 
(b) 
shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, 
bunda ushbu huquqlar 
yoki tadbirkorlik 
yoki boshqa 
huquqlar va majburiyatlardan ajratilishidan 
nazar. 
Tadbirkorlik 
aktivni nazorat qiladi, agarda tadbirkorlik 
asosiy 
resursdan oqib keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni olish va boshqalarning ushbu 
manfaatlarga ega 
cheklash imkoniyatiga ega 
. Tadbirkorlik 
nomoddiy aktivdan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni nazorat 
14
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 
p.1040-1042.

---

110 
qilish imkoniyati odatda huquqiy kuchga ega yuridik huquqlar negizida 
. 
Yuridik huquqlar mavjud b
, nazoratni namoyish etish qiyinroqdir. Biroq, 
huquqning yuridik kuchga egaligi nazorat uchun zaruriy shart emas, chunki 
tadbirkorlik 
kelgusi iqtisodiy manfaatlarni ayrim boshqa usullar bilan 
nazorat qilishi mumkin. 
Bozor va texnik bilim kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
olib kelishi 
mumkin. Tadbirkorlik 
ushbu manfaatlarni nazorat qiladi, agarda, masalan, 
bilim yuridik huquq bilan himoyalangan, jumladan, avtorlik huquqi, savdo kelishuvi 
cheklovi (ruxsat etilgan joyda) yoki maxfiylikni saqlash uchun xodimlarning yuridik 
majburiyati bilan himoyalangan 
.
Tadbirkorlik 
malakali xodimlar guruhiga ega 
mumkin va 
trening orqali kelgusi iqtisodiy manfaatlarga olib boradigan malakali xodimlarni 
aniqlay olishi mumkin. Tadbirkorlik 
shuni ham 
tutishi mumkinki, 
xodimlar tadbirkorlik 
faoliyatida 
namoyish etishda 
davom etishi mumkin. Biroq, tadbirkorlik 
odatda malakali xodimlar 
guruhidan va treningdan keladigan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar ustidan 
yetarli 
nazoratga ega 
mumkin va natijada ushbu moddalar 
nomoddiy aktiv 
qanoatlantirmasligi mumkin. Shu sababli, muayyan 
boshqaruv va texnik qobiliyat nomoddiy aktiv 
qanoatlantirmaslik ehtimoli 
mavjud, bunda u undan foydalanish va kelgusi iqtisodiy manfaatlar olish 
yuridik huquq bilan himoyalanmaguncha va 
ayrim qismlarini 
qanoatlantirmaguncha.