Standartlari

3-misol. 
Tadbirkorlik 
yangi ishlab chiqarish jarayonini 
shakllantirmoqda. 2014 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 1000 sh.b.(a) 
, 
ulardan 900 sh.b. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan va 100 sh.b. 2014 yil 1 
dekabr bilan 2014 yil 31 dekabr orasida sarflangan. Tadbirkorlik 
2014 yil 1 
dekabrda ishlab chiqarish jarayoni nomoddiy aktiv sifatida tan olish mezonini 
qanoatlantirganini 
oladi. Jarayonga singdirilgan nou-xauning qoplanadigan 
qiymati (jarayon foydalanishga tayyor 
oldin uni tugallash 
kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 500 sh.b. teng 
baholangan. 2014 yil 
yakunida, ishlab chiqarish jarayoni 100 sh.b. miqdorida (tan olish mezoni 
qanoatlantirilgan sanadan, 
2014 yil 1 dekabrdan boshlab sarflangan xarajatlar) 
nomoddiy aktiv sifatida tan olinadi. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan 900 sh.b. 
xarajat sifatida tan olinadi, chunki tan olish mezoni 2014 yil 1 dekabrgacha 
qanoatlantirilmagan. Ushbu xarajatlar moliyaviy holat 
hisobotda tan 
olingan ishlab chiqarish jarayoni qiymatining qismini tashkil etmaydi. 
2015 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 2 000 sh.b. ga teng. Jarayonga
singdirilgan nou-xauning qoplanadigan qiymati (jarayon foydalanishga tayyor 
oldin uni tugallash 
kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 1 900 
sh.b. teng 
baholangan. 
2015 yil yakunida, ishlab chiqarish jarayonining tannarxi 2 100 sh.b. ga teng 
(2014 yil yakunida tan olingan 100 sh.b. xarajatlar va 2015 yil yakunida tan olingan 2 
100 sh.b. xarajatlar). Tadbirkorlik 
qadrsizlanish 
zarardan oldingi 
jarayonning balans qiymatini (2 100 sh.b.) uning qoplanadigan qiymatiga 
uchun 200 sh.b. miqdorida qadrsizlanish 
zararni tan oladi. Ushbu 
qadrsizlanish 
zarar keyingi davrda tiklanishi mumkin, agarda MHXS 23 da 
keltirilgan qadrsizlanish 
zararni tiklashga talablar bajarilganda. (a) Mazkur 

---

119 
Standartda pul miqdorlari Valyuta Birliklari (sh.b
da ifodalangan. 
Nomoddiy modda 
xarajat u sarflanganda xarajat sifatida tan olinadi, 
qachonki:
(a) 
xarajat tan olish mezonini qanoatlantiradigan nomoddiy aktiv 
qiymatining tarkibi 
; yoki 
(b) 
modda biznes birlashuvida sotib olingan 
, nomoddiy aktiv sifatida 
tan olinmaguncha. Bunday holatda, xarajat xarid sanasida gudvill sifatida tan olingan 
qiymatning tarkibini tashkil etadi (MHXS 3 ga qarang). 
holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega 
ish maqsadida 
xarajatlar sarflanadi, lekin tan olinishi mumkin 
hech qanday nomoddiy aktiv 
yoki boshqa aktiv sotib olinmaydi yoki yaratilmaydi. Tovarlarni yetkazib berish 
holatida, tadbirkorlik 
bunday sarfni unda ushbu tovarlardan foydalanish 
huquqi 
paytda xarajat sifatida tan oladi. Xizmatlar 
holatida, 
tadbirkorlik 
sarfni xizmatlarni qabul qilib olgan paytda xarajat sifatida tan 
oladi. Masalan, tadqiqot 
xarajat u sarflangan paytda xarajat sifatida tan 
olinadi, u biznes birlashuvi tarkibi sifatida sotib olingan holat bundan istisno. Sarfga 
u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadigan boshqa misollar quyidagilarni 
qamrab oladi:
(a) 
yangi biznesni boshlash faoliyati 
xarajatlar (
tashkiliy 
xarajatlari), bunda ushbu xarajatlar BHXS 16 ga muvofiq asosiy vositalar 
moddasining tarkibiga kiritilmaguncha. Tashkiliy xarajatlar tashkil etish xarajatlarini 
qamrab olishi mumkin, masalan, yuridik tashkilotni tashkil etishga sarflangan yuridik 
va kotibiyat xarajatlari (
ochishdan oldingi xarajatlar) yoki yangi faoliyatlarni 
boshlash yoki yangi mahsulotlarni yoki jarayonlarni ishga tushirish 
xarajatlar (
faoliyatdan oldingi xarajatlar). 
(b) 
Trening faoliyatlari 
xarajatlar. 
(v) 
Reklama va sotish faoliyatlari 
xarajatlar (pochta orqali 
buyurtma 
). 
(g) 
Tadbirkorlik 
yoki qisman boshqa joyga 
yoki 
qayta tashkil etish 
xarajatlar. 
Tadbirkorlik 
tovarlardan foydalanish huquqiga ega, qachonki u 
tovarlarga egalik qilsa. Xuddi shuningdek, tadbirkorlik 
tovarlardan 
foydalanish huquqiga ega, qachonki ular yetkazib berish shartnomasi shartlariga 
muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan yaratilganda va tadbirkorlik 
evaziga ularni yetkazib berilishini talab qila olganda. Xizmatlar qabul qilingan 
, qachonki ularni tadbirkorlik 
yetkazib berish shartnomasiga 
muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan 
, ammo tadbirkorlik 
ulardan boshqa xizmatni 
foydalangan paytda emas, masalan, mijozlarga 
reklamani yetkazib berishda. 
Dastlab xarajat sifatida tan olingan nomoddiy modda 
xarajat keyingi 
sanada nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olinmasligi lozim. 
Agarda nomoddiy aktiv qayta baholash modelidan foydalangan holda hisobga 
olinsa, uning turkumidagi barcha boshqa aktivlar ham aynan shu modeldan 
foydalangan holda hisobga olinishi lozim, bunda ushbu aktivlar 
faol bozor 

---

120 
mavjud 
.
Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning bir xil xususiyati va tadbirkorlik 
faoliyatida foydalanilishi jihatidan guruhlanishidir. Nomoddiy aktivlar 
turkumidagi moddalar bir vaqtda qayta baholanadi, bunda aktivlarni tanlanma qayta 
baholashdan hamda moliyaviy hisobotlarda turli sanalarda tannarxlar va qiymatlar 
birikmasini aks ettiradigan miqdorlarni taqdim etish chetlab 
.
Dastlabki tan olishdan 
, nomoddiy aktiv uning tannarxidan har qanday 
amortizatsiyani va har qanday 
qadrsizlanish 
zararni 
chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. 
Dastlabki tan olishdan 
, nomoddiy aktiv qayta baholangan qiymatda, 
qayta baholash sanasidagi uning haqqoniy qiymatidan har qanday keyingi 
amortizatsiyani va har qanday keyingi 
qadrsizlanish 
zararni chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. Mazkur Standartdagi qayta 
baholashlar maqsadida, haqqoniy qiymat faol bozor inobatga olingan holda 
aniqlanishi lozim. Qayta baholashlar shunday 
amalga oshirilishi lozimki, 
hisobot davri oxirida aktivning balans qiymati uning haqqoniy qiymatidan ahamiyatli 
farq qilmasligi kerak. 
Qayta baholash modeli 
quyidagilarga ruxsat berilmaydi:
(a) 
oldin aktiv sifatida tan olinmagan nomoddiy aktivlarni qayta baholash; 
yoki 
(b) 
tannarxdan boshqa qiymatlarda nomoddiy aktivlarni dastlab tan olish. 
Qayta baholash modeli aktiv dastlab tannarxda tan olingandan 
. Biroq, agarda nomoddiy aktiv jarayondan 
mobaynida tan olish 
mezonini qanoatlantirmaganligi tufayli, uning tannarxining faqat 
qismi aktiv 
sifatida tan olingan 
, qayta baholash modeli ushbu aktivning butun qismiga 
mumkin. Shu bilan birga, qayta baholash modeli davlat granti orqali qabul 
qilingan va nominal qiymatda tan olingan nomoddiy aktivlarga nisbatan ham 
mumkin.
Nomoddiy aktiv uchun faol bozor mavjud 
odatiy hol emas, lekin bu 
sodir 
mumkin. Masalan, ayrim yurisdiktsiyalarda erkin 
taksi 
litsenziyalari, baliq ovlash litsenziyalari yoki ishlab chiqarish kvotalari uchun faol 
bozor mavjud 
mumkin. Biroq, brendlar, gazeta nomlari, musiqa va film nashr 
etish huquqlari, patentlar va savdo belgilari uchun faol bozor mavjud 
olmaydi, 
chunki bunday aktivning har biri yagonadir. Shu bilan birga, nomoddiy aktivlar oldi-
sotdi qilinsa ham, shartnomalar alohida sotuvchilar va xaridorlar 
tuziladi va 
operatsiyalar kamdan-kam holatda sodir 
. Shular tufayli, bir aktiv uchun 
narx boshqasining haqqoniy qiymati 
yetarlicha dalil 
hisoblanmasligi mumkin. Bundan tashqari, narxlar 
hollarda jamoatga 
. 
Qayta baholash davriyligi qayta baholanayotgan nomoddiy aktivlar haqqoniy 
qiymatining 
ligiga 
. Agarda qayta baholangan aktivning 
haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ahamiyatli farq qilsa, yana qayta baholash 
zarurdir. Ayrim nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymatida ahamiyatli va 
tebranishlar kuzatilishi mumkin, bunday holat yillik qayta baholash 

---

121 
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bunday tez-tez qayta baholashlar haqqoniy qiymatida 
faqatgina ahamiyatsiz tebranishlarga ega nomoddiy aktivlar uchun zarur emas.
Agarda nomoddiy aktiv qayta baholansa, qayta baholash sanasidagi har qanday 
amortizatsiya:
(a) 
aktivning yalpi balans qiymatidagi 
proportsional tarzda 
qayta hisoblanadiki, natijada qayta baholashdan 
aktivning balans qiymati uning 
qayta baholangan qiymatiga teng 
; yoki 
(b) 
aktivning yalpi balans qiymatidan chegirib tashlanadi va sof balans 
qiymati aktivning qayta baholangan qiymati summasida aks ettiriladi. 
Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivlar turkumidagi nomoddiy aktivni 
ushbu aktiv uchun faol bozor mavjud 
tufayli qayta baholash imkoni 
, aktiv uning tannarxidan har qanday 
amortizatsiya va 
qadrsizlanish 
zararlarning chegirilgan qiymatida hisobga olinishi lozim. 
Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini faol bozor 
orqali aniqlash imkoni boshqa mavjud 
, aktivning balans qiymati uning faol 
bozor orqali oxirgi qayta baholash sanasidagi qayta baholangan qiymatidan har 
qanday 
amortizatsiya va har qanday keyingi 
qadrsizlanish 
zararlarning chegirilgan qiymati 
lozim. 
Qayta baholangan nomoddiy aktiv uchun bundan buyon faol bozor mavjud 
shuni anglatishi mumkinki, aktiv qadrsizlangan va 
uning BHXS 36 ga muvofiq tekshirilishi zarurdir.
Agarda keyingi 
hisobga olish sanasida aktivning haqqoniy qiymatini 
faol bozor orqali aniqlash imkoni 
, qayta baholash modeli 
sanadan 
boshlab 
.
Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida oshsa, 
oshgan qism boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi va kapital tarkibidagi 
qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi 
hisobga olinadigan schyotda 
lozim. Biroq, oshgan qism foyda yoki 
zararlarda shu darajada tan olinishi lozimki, bunda oldin aynan shu aktivni qayta 
baholash natijasida foyda yoki zararlarda tan olingan kamaygan qismni qoplashi 
lozim. 
Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida kamaysa, 
kamaygan qism foyda yoki zararlarda tan olinishi lozim. Biroq, kamaygan qism 
boshqa umumlashgan daromadda ushbu aktiv 
qiymatiga 
nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotining 
har qanday kredit saldosiga teng miqdorda tan olinishi lozim. Boshqa umumlashgan 
daromadda tan olingan kamaygan qism kapital tarkibidagi 
qiymatiga 
nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda 
summani kamaytiradi. 
Kapitalda 
qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan 
summasi hisobga olinadigan schyotda jamlangan summa 
-
taqsimlanmagan foydaga 
mumkin, qachonki bu summa 
. 
Jami bunday summa aktivning foydali xizmat muddati tugaganda yoki u balansdan 
chiqarilganda o
mumkin. Biroq, bu schyotdagi summaning 

---

122 
qismi aktiv tadbirkorlik 
tomonidan foydalanilayotganda 
mumkin; bunda 
summa aktivni qayta baholangan balans 
qiymatiga asoslangan amortizatsiya bilan aktivning tarixiy balans qiymatiga 
asoslanib, tan olinishi mumkin 
amortizatsiya 
farqqa teng. 
qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi 
taqsimlanmagan foydaga 
foyda yoki zararlarda aks ettirilmaydi . 
Tadbirkorlik 
nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati aniqligi yoki 
aniqsizligini va agarda aniq 
, foydali xizmat muddatini tashkil etadigan davrni 
yoki ishlab chiqarish yoki shunga 
birliklar sonini baholashi lozim. 
Nomoddiy aktiv tadbirkorlik 
tomonidan aniqsiz foydali xizmat muddatiga 
ega deb hisoblanishi lozim, qachonki barcha tegishli omillarning tahliliga asoslangan 
holda, aktiv tadbirkorlik 
uchun sof pul tushumlarini olib kelishi kutilgan 
davrning ko
chegarasi mavjud 
.
Nomoddiy aktivni hisobga olish uning foydali xizmat muddatiga asoslanadi. 
Foydali xizmat muddati aniq 
nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinadi, foydali 
xizmat muddati aniqsiz 
nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinmaydi. Mazkur 
Standartga ilova qilingan tasviriy misollarda turli nomoddiy aktivlar uchun foydali 
xizmat muddatni aniqlash va keyin ushbu aktivlarni aniqlangan foydali xizmat 
muddatlariga asoslangan holda hisobga olish 
.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda 
omillar 
inobatga olinadi, shu jumladan:
(a) 
tadbirkorlik 
tomonidan aktivdan kutilgan foydalanish va 
aktivning boshqa boshqaruv guruhi tomonidan samarali boshqarilishi mumkinligi; 
(b) 
aktiv 
a oddiy mahsulot foydalanish davri 
usulda 
foydalaniladigan 
aktivlarning foydalilik muddatlarining ehtimollari 
ommaviy 
; 
(v) 
eskirishning texnik, texnologik, tijoriy va boshqa turlari; 
(g) 
aktivdan foydalanadigan sohaning barqarorligi va aktivdan yuzaga 
keladigan mahsulotlar yoki xizmatlarga 
bozor talabidagi 
; 
(d) 
raqobatchilar yoki potentsial raqobatchilar tomonidan kutilgan 
harakatlar; 
(e) 
aktivdan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega 
uchun talab 
etilgan saqlash xarajatlarining darajasi va bunday darajaga erishishda tadbirkorlik 
imkoniyati va hohishi; 
(j) aktiv ustidan nazorat davri va aktivdan foydalanishga yuridik yoki shunga 
cheklovlar, masalan, tegishli ijaralarning tugash sanalari; va 
(z) 
aktiv foydali xizmat muddatining tadbirkorlik 
boshqa 
aktivlari foydali xizmat muddatiga 
.