Standartlari

6-misol.
Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati 
. Uni 
davrda 
qilish orqali muddatini noaniq muddatga uzaytirib turish 
mumkin. 
davrlarda litsenziya muddatini uzaytirish 
qarshiliklar 
. Bu olingan litsenziya kompaniya tomonidan noaniq muddatda 
ishlatilishini bildiradi. 
Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati 
sababli uning muddati aniq 
amortizatsiya hisoblanmaydi. 
Uning foydali muddati aniq 
, amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan 
uning qadrsizlanishi har yili aniqlab turiladi. 
7-misol.
6-misoldagi radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddatini 
uzaytirish davrida organ tomonidan yana 3 yildan 
uni 
aytildi. 
Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati aniq 3 yil 
sababli unga amortizatsiya hisoblanadi. Uning foydali muddati aniq 
, 3 yil 
davomida amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili 
aniqlab turiladi. 
Agarda yangilashdan tadbirkorlik 
oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy 
manfaatlar bilan solishtirilganda, tadbirkorlik 
kti uchun yangilash xarajati 
ahamiyatli 
, yangilash qiymati mohiyatan yangilash sanasida yangi nomoddiy 
aktivni sotib olish qiymatini aks ettiradi. 
Aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar 
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning eskirish 
hisoblanadigan qiymat uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda 
taqsimlanishi lozim. Amortizatsiya boshlanishi lozim, qachonki aktiv foydalanishda 
, 
qachonki u rahbariyat tomonidan 
ishlay olish holati uchun 
zarur 
joyda va sharoitda 
. Amortizatsiya vaqtliroq sanada, 
aktiv 
MHXS 5 ga muvofiq sotishga 
sifatida tasniflangan (yoki sotishga 
sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) sana bilan 
aktivni balansdan chiqarish sanasi solishtirilgandagi vaqtliroq sanada 
lozim. Foydalanilgan amortizatsiya usuli tadbirkorlik 
tomonidan aktivning 
kelgusi iqtisodiy manfaatlari 
tutilgan holatini aks ettirishi 
lozim. Agar ushbu holat ishonchli aniqlanmasa, 
chiziqli (bir tekis maromda) 
usul 
lozim. Har bir davr uchun amortizatsiya summasi foyda yoki 
zararlarda tan olinishi lozim, bunda mazkur yoki boshqa Standart boshqa aktivning 
balans qiymatiga kiritishga ruxsat bermaguncha yoki talab qilmaguncha.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati 

---

125 
davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli amortizatsiya 
usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar 
chiziqli usul, kamaiyb 
boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Foydalanadigan 
usul aktivda mujassamlangan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
qilishning 
tutilgan holatga asoslangan holda tanlanadi va davrdan davrga 
muvofiq tarzda 
, bunda ushbu kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
qilishning 
tutilgan holatida 
.
Amortizatsiya odatda foyda yoki zararda tan olinadi. Biroq, ayrim holatlarda 
aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlar boshqa aktivlarni yuzaga 
keltirish uchun 
. Bunday holatda, amortizatsiya miqdori boshqa aktiv 
tannarxining tarkibiy qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga kiritiladi. 
Masalan, ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan nomoddiy aktivlarning 
amortizatsiyasi tovar-moddiy zahiralarning balans qiymatiga kiritiladi (MHXS 2 
Tovar-moddiy zahiralar ga qarang).
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning tugatish qiymati nolga 
teng deb faraz qilinishi lozim, bunda quyidagilar sodir 
:
(a) 
aktivning foydali xizmat muddati oxirida uchinchi tomonning uni sotib 
olish 
majburiyati mavjud 
; yoki 
(b) 
aktiv uchun faol bozor (MHXS 13 da 
) mavjud va: 
- tugatish qiymat ushbu bozor 
asosida aniqlanishi mumkin; va 
- aktivning foydali xizmat muddati oxirida bunday bozor mavjud 
extimoli bor. 
Aniq foydali xizmat muddatiga ega aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat 
tugatish qiymatni chegirgandan 
aniqlanadi. Nolga teng 
tugatish 
qiymat shuni anglatadiki, tadbirkorlik 
nomoddiy aktivni uning iqtisodiy 
muddati yakunlanishidan oldin hisobdan chiqarishni 
tutadi. 
Aktivning tugatish qiymatini baholash hisobdan chiqarishda qoplanadigan 
qiymatga asoslanadi, bunda baholash sanasida foydali xizmat muddati tugagan va 
aktivdan foydalanadigan 
sharoitlarda ishlagan 
aktivning sotilishi 
narxlardan foydalaniladi. Tugatish qiymat kamida har moliyaviy yil 
yakunida ko
chiqiladi. Aktivning tugatish qiymatidagi 
BHXS 
Hisob 
siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi 
va xatolar ga 
muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi 
sifatida hisobga 
olinadi.
Nomoddiy aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng yoki 
miqdorda oshishi mumkin. Agarda shunday 
, aktivning amortizatsiya 
miqdori nolga teng 
, bunda uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning 
balans qiymatidan past summagacha kamaymaguncha.
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv uchun amortizatsiya davri 
va amortizatsiya usuli kamida har moliyaviy yilning yakunida qayta 
chiqilishi 
lozim. Agarda aktivning kutilgan foydali xizmat muddati oldingi baholashlardan farq 
qilsa, amortizatsiya davri muvofiq tarzda 
lozim. Agarda aktivda 
mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni 
qilishning 
tutilgan 
holatida 
mavjud 
, amortizatsiya usuli 
holatni aks etitrish 

---

126 
uchun 
lozim. Bunday 
MHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya 
hisobi maqsadida baholashlardagi 
sifatida hisobga olinishi lozim.
Nomoddiy aktivning muddati davomida, uning foydali xizmat muddatining 
baholanishi 
yaqqol namoyon 
mumkin. Masalan, qadrsizlanish 
zararni tan olish shuni 
mumkinki, amortizatsiya davri 
zarur. 
Davr mobaynida, nomoddiy aktivdan tadbirkorlik 
oqimi kutilgan 
kelgusi iqtisodiy manfaatlarning holati 
mumkin. Amortizatsiyaning 
chiziqli usuli emas, balki kamayib boruvchi qoldiq usuli 
yaqqol namoyon 
mumkin. Boshqa misol sifatida litsenziyada aks ettirilgan huquqlardan 
foydalanish kechiktirilishini, qaysiki biznes rejaning boshqa qismlarini tuxtatib 
holatini, keltirish mumkin. Bunday holatda, aktivdan oqib keladigan 
iqtisodiy manfaatlar keyingi davrlargacha olinmasligi mumkin. 
Aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega 
nomoddiy aktiv amortizatsiya 
qilinmasligi lozim. 
BHXS 8 ga muvofiq, tadbirkorlik 
aniqsiz foydali xizmat 
muddatiga ega nomoddiy aktivning uning qoplanadigan qiymatini uning balans 
qiymatiga solishtirgan holda,
(a) har yili va 
(b) qachonki nomoddiy aktivning qadrsizlanishi mumkin 
paytda 
qadrsizlanishga tekshirilishi talab etiladi. 
Amortizatsiya qilinmaydigan nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati
hodisa va sharoitlar ushbu aktivning foydali xizmat muddati aniqsiz deb 
baholanishiga haligacha asos berishini aniqlash uchun har davrda qayta 
chiqilishi lozim. Agar ular bunday xulosa uchun asos bermasa, foydali xizmat 
muddatining baholanishi aniqsizdan aniqqa 
BHXS 8 ga muvofiq 
buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi 
sifatida hisobga olinadi.
BHXS 36 ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqsiz 
emas, balki aniq deb qayta 
chiqish shuni 
, aktivga zarar 
yetkazilgan 
mumkin. Natijada, tadbirkorlik 
aktivning BHXS 36 ga 
muvofiq aniqlangan qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirish 
orqali qadrsizlanishga tekshiradi va balans qiymatining qoplanadigan qiymatdan har 
qanday oshgan qismini qadrsizlanish 
zarar sifatida tan oladi. 
Nomoddiy aktivga zarar yetkazilganligini aniqlash uchun tadbirkorlik 
MHXS 36 ni 
. Ushbu Standartda tadbirkorlik 
qachon va qanday 
qilib 
aktivlarining balans qiymatini 
chiqishi, qanday qilib aktivning 
qoplanadigan qiymatini aniqlashi va qachon qadrsizlanish 
zararni tan olishi 
yoki tiklanishi kerakligi tushuntiriladi. 
Quyidagi holatlarda nomoddiy aktiv hisobdan chiqarilishi lozim:
(a) 
aktiv chiqib ketganida; yoki 
(b) 
undan foydalanishdan yoki uning chiqib ketishidan hech qanday kelgusi 
iqtisodiy manfaatlar kutilmaganida. 
Nomoddiy aktivning hisobdan chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan foyda 
yoki zarar aktivning chiqib ketishidan olinadigan sof tushumlar, agarda 
, bilan 

---

127 
aktivning balans qiymati 
farq sifatida aniqlanishi lozim. U foyda yoki 
zararda tan olinishi lozim, qachonki aktiv hisobdan chiqarilsa (bunda MHXS 17 da 
sotish va qayta ijaraga olish 
boshqa talablar belgilanmagan 
). Foyda 
asosiy faoliyatdan daromad sifatida tasniflanmasligi lozim.
Nomoddiy aktiv bir necha 
bilan chiqib ketishi mumkin (masalan, sotish 
orqali, moliyaviy ijara kelishuvini tuzish orqali yoki hadya etish orqali). Bunday 
aktivning chiqib ketishi sanasini aniqlashda, tadbirkorlik 
tovarlarni sotishdan 
tushgan daromadlarni tan olish 
BHXS 
Daromad dagi mezonlarni 
. BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olish orqali aktivlarning chiqib ketishiga 
nisbatan 
. 
Tadbirkorlik 
aktivning balans qiymatida nomoddiy aktivning qismini 
almashtirish tanarxini tan olsa, u eski almashtirilgan qismning balans qiymatini 
hisobdan chiqaradi. Agarda tadbirkorlik 
uchun almashtirilgan qismning 
balans qiymatini aniqlash imkoni 
, u almashtirish tannarxidan almashtirilgan 
qismning qiymati u sotib olinganda yoki ichki ishlab chiqilganda qancha 
sifatida foydalanishi mumkin.
Biznes birlashuvida qayta sotib olingan huquq holatida, agarda huquq uchinchi 
tomonga keyinchalik qayta chiqarilgan (sotilgan) 
, tegishli balans qiymati, 
agarda 
, qayta chiqarilish 
foyda yoki zararni aniqlashda foydalaniladi. 
Nomoddiy aktivning chiqib ketishida uning 
olinadigan tovon dastlab 
uning haqqoniy qiymatida tan olinadi. Agarda nomoddiy aktiv uchun 
kechiktirilsa, olingan tovon dastlab pul 
narx ekvivalentida tan olinadi. 
Tovonning nominal qiymati bilan pul 
narx ekvivalenti 
farq 
BHXS 18 ga muvofiq foizli daromad sifatida tan olinadi va bu esa debitorlik qarz 
effektiv daromadlilikni aks ettiradi.
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning amortizatsiyasi 
, agar nomoddiy aktiv boshqacha tarzda foydalanilmasa, bunda aktiv 
eskirish hisoblangan 
yoki u MHXS 5 ga muvofiq sotishga 
jallangan sifatida tasniflanmagan 
(yoki sotishga 
sifatida 
tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilmagan 
).
Tadbirkorlik 
nomoddiy aktivlarning har bir turkumi uchun 
quyidagilarni ochib berishi lozim, bunda ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlar 
bilan boshqa nomoddiy aktivlarni farqlagan holda:
(a) 
foydali xizmat muddatlari aniqsiz yoki aniqligi va agarda aniq 
, 
foydali xizmat muddatlari va foydalanilgan amortizatsiya stavkasi; 
(b) 
aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar uchun 
foydalanilgan amortizatsiya usullari; 
(v) 
davr boshidagi va oxiridagi jami balans qiymati va (
qadrsizlanish 
zararlar bilan umumlashgan) har qanday 
amortizatsiya; 
(g) 
umumlashgan daromad t
hisobotdagi nomoddiy aktivlarning 
har qanday amortizatsiyasi kiritilgan modda qator(lar)i; 
(d) 
davr boshidagi va oxiridagi balans qiymatining solishtirmasi, bunda 
quyidagilarni aks ettirgan holda: 

---

128 
- 
, bunda ichki ishlab chiqilganlarini, alohida sotib olinganlarini 
va biznes birlashuvi orqali sotib olinganlarini alohida 
holda; 
- MHXS 5 ga muvofiq sotishga 
sifatida tasniflangan yoki 
sotishga 
sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan 
aktivlar va boshqa hisobdan chiqarishlar; 
- BHXS 36 ga muvofiq boshqa umumlashgan daromadda tan olingan yoki 
tiklangan qadrsizlanish 
zararlar (agarda 
) natijasida davr mobaynida 
yuzaga keladigan 
yoki kamayishlar; 
- BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tan olingan 
qadrsizlanish 
zararlar (agarda 
); 
- BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tiklangan
qadrsizlanish zararlari (agarda 
); 
- davr mobaynida tan olingan har qanday amortizatsiya; 
- moliyaviy hisobotlarni tadbirkorlik 
taqdimot valyutasiga 
va xorijiy 
taqdimot valyutasiga 
natijasida yuzaga 
keladigan sof kurs farqlari; va 
(viii) davr mobaynida balans qiymatidagi boshqa 
garishlar. 
Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning 
xususiyatlari va 
tadbirkorlik 
faoliyatida foydalanishi 
guruhlashni aks ettiradi. 
Alohida turkumlar quyidagilarni 
ichiga olishi mumkin:
(a) brend nomlari; 
(b) titul 
otlari (nomlanishlar) va nashr nomlari; 
(v) kompyuter dastur taminotlari; 
(g) litsenziyalar va franchayzinglar; 
(d) avtorlik huquqlari, patentlar va boshqa industrial mulk huquqlari, xizmat va 
amaliyot huquqlari; 
(e) retseptlar, formulalar, modellar, dizaynlar va andozalar; va 
(j) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonidagi nomoddiy aktivlar. 
Yuqorida qayd qilingan turkumlar kichikroq (kengroq) turkumlarga ajratiladi 
(umumlashtiriladi), agarda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun 
yanada 
olib kelsa. 
Tadbirkorlik 
BHXS 36 ga muvofiq qadrsizlangan nomoddiy aktivlar 
ochib beradi.
BHXS 36 tadbirkorlik 
joriy davrda ahamiyatli 
ega yoki 
keyingi davrlarda ahamiyatli 
irga ega 
kutilgan buxgalteriya hisobi 
maqsadilda baholashdagi 
xususiyati va miqdorini ochib berishni talab 
etadi. Bunday 
ochib berilishi quyidagilardagi 
yuzaga 
kelishi mumkin:
(a) 
nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatining baholanishi; 
(b) 
amortizatsiya usuli; yoki 
(v) 
tugatish qiymatlar. 
Tadbirkorlik 
quyidagilarni ham ochib berishi lozim:
(a) 
aniqsiz foydali xizmat muddatga ega deb hisoblangan nomoddiy aktivlar 
uchun, ushbu aktivning balans qiymati va aniqsiz foydali xizmat muddati deb 

---

129 
hisoblanishini tasdiqlaydigan sabablar. Ushbu sabablarni qayd qilishda, tadbirkorlik 
shunday omil(lar)ni aks ettirishi lozimki, qaysiki aktivni aniqsiz foydali 
xizmat muddatga egaligini aniqlashda ahamiyatli 
tutgan. 
(b) 
Tadbirkorlik 
moliyaviy hisobotlarida ahamiyatli 
har qanday alohida nomoddiy aktivning izohi, balans qiymati va qolgan amortizatsiya 
davri. 
(v) 
Davlat granti orqali sotib olingan va dastlab haqqoniy qiymatda tan 
olingan nomoddiy aktivlar uchun: 
- ushbu aktivlar 
dastlab tan olingan haqqoniy qiymat; 
- ularning balans qiymati; va 
- tan olingandan 
ular tannarx 
hisobga olish modeli asosida 
yoki qayta baholash modeli asosida baholanganligi. 
(g) 
Egalik huquqi cheklangan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va balans 
qiymatlari hamda majburiyatlar uchun 
sifatida ajratilgan nomoddiy 
aktivlarning balans qiymatlari. 
(d) 
Nomoddiy 
aktivlarni 
sotib 
olish 
shartnomaviy 
majburiyatlarning summasi. 
Agarda nomoddiy aktivlar qayta baholangan qiymatlarda hisobga olinsa, 
tadbirkorlik 
quyidagilarni ochib berishi lozim:
(a) 
nomoddiy aktivlarning turkumi 
: 
- qayta baholash sanasi; 
- qayta baholangan nomoddiy aktivlarning balans qiymati; va 
- balans qiymat, qaysiki nomoddiy aktivlarning qayta baholangan turkumi tan 
olingandan 
tannarx 
hisobga olish modelidan foydalangan holda 
baholanganda tan olinadigan; va 
(b) 
Davr boshida va oxirida nomoddiy aktivlarga tegishli 
h 
qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi, bu schyotdagi davr 
mobaynidagi 
hamda qoldiqni aktsiyadorlarga taqsimlashdagi har 
qanday cheklovlarni aks ettirgan holda. 
Qayta baholangan aktivlar turkumlarini ochib berish maqsadlarida kengroq 
turkumlarga 
umumlashtirish 
zarur 
mumkin. 
Biroq 
turkumlar 
umumlashtirilmaydi, agarda bu ham tannarx 
hiobga olish modeli ham qayta 
baholash modeli 
hisoblangan qiymatlarni qamrab olgan nomoddiy aktivlar 
turkumining birikmasini keltirib chiqarsa. 
Tadbirkorlik 
davr mobaynida xarajat sifatida tan olingan tadqiqot va 
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflarining jami summasini ochib berishi lozim. 
Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflari bevosita tadqiqot yoki 
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga tegishli barcha sarflarni qamrab 
oladi. 
 
Tadbirkorlik 
tomonidan quyidagi 
ochib berilishi 
, biroq talab etilmaydi:
(a) 
har qanday 
amortizatsiya qilingan nomoddiy aktivning izohi, 
qaysiki hanuzgacha foydalanishda 
; va 
(b) 
Tadbirkorlik 
tomonidan nazorat qilinadigan, ammo aktivlar 

---

130 
sifatida tan olinmagan, ahamiyatli nomoddiy aktivlarning qisqacha izohi, bunda 
aktivlar sifatida tan olinmasligiga sabab shuki, ular mazkur Standartdagi tan olish 
mezonini qanoatlantirmagan.