Sportda bashorat qilish va modellashtirish

12.3.Sport tayyorgarligi ko‘p yillik jarayon sifatida va uning tuzilmasi

Yuqori mahoratli (toifadagi) sportchilarni tayyorlash jarayonini, shartli ravishda, uchta o‘zaro bog‘liq tashkil etuvchilarga ajratish mumkin: jarayonni tizim (qurish), uni amalga oshirish va tayyorgarlikning borishini nazorat qilish.

Sport tayyorgarligini tuzish jarayonida mashg‘ulot jarayonining yaxlitligi ma’lum tuzilma asosida ta’minlanadi. U tashkil etuvchi komponentlarni birlashtirishning nisbatan mustahkam tartibini, ularning bir – biri bilan qonuniy munosabatlarini va umumiy ketma – ketligini tashkil etadi.
Mashg‘ulot tizimi, xususan, quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1) mashg‘ulot mazmunini tashkil etadigan elementlarni (umumiy va maxsus jismoniy, taktik va texnik tayyorgarlik vositalarini, usullari va boshqalarni) o‘zaro aloqadorlik tartibi;
2) mashg‘ulot yuklamasi parametrlarini (hajmi va intensivligining miqdoriy va sifat tavsiflarini) kerakli o‘zaro nisbati;
3) mashg‘ulot jarayonining turli zvenolarini (alohida mashg‘u­lot­lar va ularning qismlari, bosqichlar, davrlar, sikllar) ma’lum ketma – ketligi. Ushbu zvenolar mazkur jarayon bosqichlaridan yoki stadiyalaridan (pallalaridan) tashkil topgan bo‘ladi hamda ularni borishi davomida mashg‘ulot jarayoni qonuniy o‘zgarishlarga uchraydi.
Mashg‘ulot jarayoni davom etadigan vaqt masshtablariga bog‘liq holda quyidagilarni o‘zaro farq qiladilar:
a) mikrotuzilmani – alohida mashg‘ulot mashqining tuzilmasini, alohida mashg‘ulot kuni tizimi va mikrosiklini (masalan, haftalik siklni);
b) mezotuzilmani – nisbatan tugallangan (masalan, umumiy davomiyligi yig‘indisi bir oy atrofida bo‘lgan) mikrosikllarni o‘z tarkibiga olgan mashg‘ulot bosqichlari tizimini;
c) makrotuzilmani – yarim yillik, yillik va ko‘p yillik singari katta mashg‘ulot sikllari tizimini.
Endigina yangi kelgan sportchidan to yuksak mahoratli sportchi darajasigacha davrni o‘z ichiga oladigan ko‘p yillik sport tayyorgarligi jarayoni ketma-ket almashib boradigan hamda ko‘p yillik tayyor­gar­likning alohida bosqichlaridan iborat bo‘lgan va sportchining yoshi va tasnif ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq katta stadiyalar ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin (13 – rasm).
Ayrim sport turlarida ko‘p yillik jarayonning stadiyalari va bosqichlari o‘rtasida aniq chegaralar yo‘qligi hamda ushbu stadiya va bosqichlarning aniq vaqt doiralarini belgilash qiyinligini ta’kidlab o‘tish lozim.
Ko‘p yillik sport mashg‘ulotini ratsional tuzish quyidagi omillarni inobatga olish asosida amalga oshiriladi:
- tanlangan sport turida odatda, eng yuqori natijalarga erishiladigan optimal yosh chegaralarini;
- bunday natijalarga erishish uchun muntazam tayyorgarlik davomiyligini;
- ko‘p yillik tayyorgarlikning har bir bosqichida mashg‘ulotning ustuvor yo‘naluvchanligini;

Bоsqich lаr