Qattiq jism-suyuqlik sistemalarida ekstraksiyalash jarayoni ancha seki™ boradi, chunki qattiq faza ichida boradigan modda o'tkazuvchanliknir» tezligi suyuqlik fazasida yuz beradigan modda berishning tezligiga nisbatae bir necha marta kichik. Natijada, qattiq jismlardan kerak bo'lga™ komponentni ajratib olish jarayoni ko'p vaqt talab qiladi. Shu sababli qattiq jismlarni ekstraksiyalash jarayonlarini jadallashtirishning bir qatoa usullari taklif etilgan (8.6-rasm). Modda o'tkazishni tezlatish uchun turM tebranish usullari qo'llaniladi:
ko'ndalang mexanik tebranishlar;
8.3-rasm. Lentali ekstraktor:
1-sochib beruvchi taqsimlagich; 2-bunker; 3-qobiq; 4-baraban; 5—lentali
transponyor; 6-nasoslar; 7-yig'gichlar.
g) qattiq jism va suyuqlik aralashmasi (pulpa)ga ultratovush ta'sir ettirish;
suyuqlikda elektr yashinlarini hosil qilish;
suyuqlik oqimi tezligini davriy ravishda o'zgartirish.
Bulardan tashqari, vakuum ostida erituvchini qaynagan holda ishlatish va elektromagnit maydoni kuchlarini ta'sir ettirish usullari ham tavsiya qilingan.
Mexanik tebranishlar (ko'ndalang tebranish, vibratsiya, pulsatsiya) ta'sirida (8.6-rasm, a, b, d) suyuqlikning qattiq zarrachalarini aylanib o'tish tezligi ko'payadi, qattiq faza yuzasidagi chegara qatlamining qalinligi kamayadi, fazalar o'rtasidagi o'zaro kontakt yuzasi ortadi, harakatsiz zonalar yo'qoladi, natijada asosan, tashqi diffuziya tezlashadi.
Ultratovushning qattiq jismlarni ekstraksiyalashga ta'sirini (8.6-rasm, e) quyidagicha tuchuntirish mumkin. Ultratovush ta'sirida kavitatsiya hodisasi sodir bo'ladi, bu effekt yordamida qattiq jism g'ovaklaridagi kichik oqimlarning harakati tezlashadi, natijada qattiq faza ichidagi moddaning tarqalishi o'zgaradi. Ultratovush maydonida muhitning isishi va uni aralashtirish effektlarining ekstraksiyalash jarayoniga ta'siri sezilarli darajada emas. Shunday qilib, ultratovush asosan, qattiq faza ichidagi "lodda o'tkazuvchanlikni tezlatadi.
Elektr yashinlari yordamida ekstraksiyalash jarayonini tezlatish usuli (8.6-rasm, d) bir qator afzalliklarga ega. Bu usul yordamida elektr energiyasi to'g'ridan-to'g'ri suyuqlikning tebranma harakat energiyasiga aylanadi,
bu bir pog'onali jarayon bo'lib, katta foydali ish koeffitsientiga ega. Suyuqlik fazasida har qanday chastotali va amplitudali akustik tebranishlarni hosil qilish mumkin. Agar katta amplitudali va kichik chastotali tebranishlar hosil qilinsa, bunda suyuqlikning qattiq zarrachani ay-lanib o'tish tezligi
ko'payadi, natijada tashqi diffuzion qarshilik kamayadi. Oqibat natijada ekstraksiyalash jarayoni jadallashadi.
Quvuming ko'ndalang kesimi davriy ravishda o'zgartirilganda (8.6-rasm, e) qattiq va suyuq fazalarning tezliklari ham o'zgarib turadi. O'zgaruvchan suyuqlik oqimida harakat qilayotgan qattiq zarracha quvurning tor kesimida tez harakat qilayotgan suyuqlikdan orqada qoladi. Quvuming keng kesimiga o'tganda qattiq zarracha sekin oqayotgan suyuqlikdan o'tib ketadi. Natijada, qattiq faza yuzasidan suyuqlikka modda berish jarayoni birmuncha tezlashadi.
Agar muhitlar (erituvchi va suyuq fazaga o'tayotgan komponent)larning zichliklari bir-biriga yaqin bo'lsa, vakuum ostida erituvchini qaynagan holda ishlatish bir qator afzalliklarga ega. Hosil bo'lgan bug' pufakchalari bir xil tezlik bilan qatlamning butun hajmi bo'yicha tarqaladi va qatlamning hamma joylarida bir xil sharoit yaratiladi. Bu jarayonda yangi faza (bug' Pufakchalari) mavjud bo'ladi. Natijada, qattiq zarracha va suyuqlikning
8.6-chizraa. Ekstraksiyalash jarayonlarini jadallashtirish usullari:
1—ko'ndalang tebranish; b—vibratsion tebranish; d—pulsatsion tebranish;
e—ultratovush maydoni; f-elektr yashinlar yordamida; e—oqim
tezligini davriy o'zgartirish.
nisbiy harakatlari tezlashib ketadi. Erituvchini qaynagan holda ishlatish orqali ekstraksiyalashni tezlatishning asosiy sababi qattiq zarrachalar faol yuzasining ko'payishidir.
Elektromagnit maydon ta'sirida qattiq jismlarni ekstraksiyalash jarayonini tezlatishni quyidagicha tuchuntinsh mumkin. Elektromagnit kuchlari ta'sir etilganda ajralayotgan komponent va erituvchining molekulalari qutblanadi, suyuq fazaning dielektrik o'tkazuvchanligi ortadi. I Natijada qattiq zarrachalar yuzasidagi chegara qatlam qalinligi kamayadi va qattiq fazadagi ichki diffuziya koeffitsienti ortadi, bu sabablar ekstraksiyalash jarayonini tezlatishga olib keladi.
Nazorat savollari va topshiriqiari
/. Qattiq jismlarni ekstraksiyalash va eritish jarayonlarining fizik ma'nosini va ularning farqini izohlang. Ekstraktor va eritkichlar qanday talablarga javob berishi kerak?.
Lentali ekstraktorlarning tuzilishi va ishlash tamoyUini tuchuntirib beting. 1
Mavhum qatlamli ekstraktorlarning qanday afzallik va kamchiliklari bor?
Ekstraksiyalash jarayonini jadallashtirishning qanday usullari qo'llaniladi? j
Jarayonni jadallashtirish usullarining afzallik va kamchiliklarini ko'rsating. 1
