Соянинг аҳамияти

1.2. Ботаник ва биологик хусусиятлар
Соя дуккакдошлар (Фабасеае) оиласига Глйcена ҳиспида махсим – турига мансуб бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Пояси тик ўсувчан, бақувват ва сершох, поясининг узунлиги 80-150 см гача, хашаки навлариники 2 метргача етади. Илдизи ўқ илдиз яхши ривожланган, тупроққа 1,5-2 метргача кириб боради, лекин илдизини асоси тупроқнинг хайдалма қатламида ривожланади. Ўсимлик униб чиққандан 10-12 кун ўтгач асосий илдизида дастлабки туганак бактериялар пайдо бўла бошлайди (екин экилган тупроқларда махаллий туганак бактериялари бўлса). Барглари мураккаб уч қўшалоқ. Соя пишиб етилганда барглари саргайиб тўкила бошлайди. Гули майда оқ ёки бинафша рангда барг қўлтиғида шингил бўлиб (3-5 тадан гул) бирикади. Соя кўпроқ ўзидан чангланади, дукаклари турли шакл ва рангда, унда 1 тадан 4 тагача дон бўлади. Соянинг поя, барг, дуккаклари дағал, қалин туклар билан қопланган. Кузатишлар шуни кўрсатадики агарда пояда туклар сийрак бўлса, касаллик ва зараркунандаларга нисбатан чидамсиз бўлади. Демак туклар ўсимлик учун ҳимоя вазифасини ҳам бажаради (Пенжиев, Ибрагимов,2006).
Биологик хусусиятлари. Ўсиш ва ривожланиши. Соя ўсиш ва ривожланишига қараб эртапишар вегетатсия (ўсиш) даври 90-100 кун, ўртапишар 110-120 ва кечпишар 130-140 кунли навларга бўлинади.
Вегетатсия даврида қуйидаги ўсиш ва ривожланиш фазаларини ўтайди: униб чиқиш, шоналаш, ғужланиш, гуллаш ва пишиш.
Соя дони бўртиши ва униб чиқиши учун қуруқ вазнига нисбатан 130-160% сув талаб қилади. Дони бўртгандан кейин 2-3 кун ўтгач муртаклари ривожланиб, муртак илдизчалари ва муртак пояча (уруғ палла пояси) ўса бошлайди. Муртак пояча тупроқ юзасига 2 та уруғ палла баргчалари билан униб чиқади. Бу униб чиқиш фазаси, уруғ экилгандан 7-8 кундан сўнг рўй беради. Дастлабки бир хафта мобайнида муртак илдизча ва уруғ палла поячаси уруғ хисобига озиқланиб ўсади. Соя бошланғич вегетатсия даврида секин ривожланади. Униб чиққандан кейин 20-25 кун мобайнида 15-20 см узунликкача ўсади. Биринчи уч қўшалоқ барг, униб чиққандан 5-7 кундан сўнг хосил бўлади, кейинги барглар ўз навбатида 4-6 кунда пайдо бўлаверади (Мякучко,Баранова,1994).
Гуллаш фазаси навига, турли иқлим шароитига ва экиш муддатига қараб, тўлиқ униб чиққандан кейин 35-40 кунда бошланади. Ўсимликларда гуллаш бошланиши билан интенсив ўсиш ҳам бошланади. Гуллаш биринчи бўлиб поянинг пастки асосий шохларида бошланади ва юқорига қараб очилиб боради. Мева тугиш (дуккак хосил қилиш) ва пишиш фазалари ҳам худди шундай тартибда рўй беради. Гуллашдан то дуккаклари етилиб пишгангача 40-60 кун ўтади. Дони 15-20 кундан сўнг тўлиқ пишиб етилади.