|
II.
7. T ushunarli so tsiologiyan in g
yan a bir k o ‘rinishi: anglash - bu yaratish
Hozirgi zam onaviy sotsiolog olimlari T. Lukm an va P. Berger
sotsiologiya faniga b ag ‘ishlangan m uam m olam i o ‘rganishar
ekan, o ‘zlari sezmagan holda sotsiologiyaga, V eber ko‘rsatib
o ‘tgani kabi, m adaniy-tahliliy jihatdan yondashishadi. Bu ikki
olim k o ‘rsatishlari bo‘yicha, ijtimoiy individlar o ‘zlari yashab
m ehnat qilayotgan olam ning, aslida, o ‘zlari tom onidan anglan-
m agan holda bunyod etilganini sezishm aydi. U lar bu jarayonni ij
tim oiy faoliyatlari davrida am alga oshiradilar1. Bu dialektikadir2:
olamni tanish va o ‘rganish orqali insonlar uni egallashadi, uni
egallash orqali esa yana tanishadi. D em ak, Lukm an va Bergerga
ko ‘ra, inson m ukammal qonun va qoidalar bilan to ‘lgan ijtimoiy
olam da tirik qolishga va yashashga harakat qilar ekan, uni bi-
lishga, tanishga intiladi. Olamni bilish va tanish jarayonida esa
u olam ni yaratib, bunyod etib boradi. 0 ‘z navbatida, u olamni
yaratar ekan, uni yanada m ukam m alroq tarzda anglab, tanib
boraveradi. Bu qonuniyat hech qachon to ‘xtam aydi, aksincha,
u ham isha rivojlanib, yanada m ukam m alashib boradi. Inson
ijtim oiylashish xususiyatiga ega ekan, u olamni ham o ‘zi ang-
1 Ijtim o iy rol - bu b iro n -b ir ijtim oiy m avqe egasi o ‘zi eg allab turgan m avqey idan
kelib chiqqan h o ld a b ajarishi kerak b o 'la d ig a n m ajb u riy atlar h am d a undan
k u tilad ig an xulq va xatti-harakatdir.
2 Q arang: B erger P., L uckm an T. T h e social co n stru ctio n o f reality. - N ew York:
D oubleday, 1966.
www.ziyouz.com kutubxonasi
lam agan holda ijtim oiylashtirib, y a ’ni m adaniylashtirib boradi.
M adaniylashayotgan olam ham, tabiiyki, insonlarning ijtimoiy-
lashuvidan m anfaatdor b o ‘ladi va ular o ‘zaro bog‘liq holda bir-
birini to‘ldirib, ta ’sir va aks ta ’sir qonuniyatida taraqqiy etadi.
L ukm an va Berger “anglash” va “tanish” jarayonlarini “faoliyat
yuritish” jarayoni bilan aynan bitta narsa, deb aytadilar. Ya’ni
ular kishi olamni tanishi jarayonini va bu orqali unga aks ta ’sir
qilib, uni yaratib borishi jarayonini “fao liy af’ga, yanada yorqin-
roq aytadigan b o ‘lsak, am aliy faoliyatga bog‘lab k o ‘rsatishadi.
Bir qarashda, bu fikr umum an m anitqsizdek tuyulsa-da (chunki
nazariy jarayon hisoblangan “tanish” va “bilish” holatlari amaliy
hisoblangan “faoliyat” jarayonidan butunlay farqlanadi), lekin
sotsiologiya fanida mavjud b o ‘lgan “tushunarli sotsiologiya” (M.
V eber asos solgan) bilan “an ’anaviy obyektiv sotsiologiya”ning
farqi aynan shu vaziyatda hal b o ‘ladi.
A n ’anaviy hisoblanib kelayotgan obyektivizm sotsiologiyasi
tarafdorlarining nuqtayi nazarlari, aslida, sog‘lom nuqtayi nazar
hisoblanadi. Uni quyidagicha izohlasa bo‘ladi: obyektiv ijtimoiy
jarayonlar, faktlar, tizim lar - insonga b o ‘g ‘liq b o ‘lm agan holda
mustaqil m avjud bo‘ladigan jarayonlardir. Sotsiologlar bu ja-
rayonlarni, faktlam i, tizim va tuzilm alarni bir qarashda tanib,
ularning xususiyatlarini anglab yetadilar. A lbatta, chalg‘ish yoki
xato qilish mukin, lekin yuqorida k o ‘rsatilgan faktlar bundan
o ‘zgarib qolm aydi - ular obyektivligicha qoladi. Bunday “ang
lash” nuqtayi nazari tabiiy fanlar tadqiqotchisi nuqtayi nazariga
mos tushadi. Chunki tabiiy fanlar obyekti o ‘zgarm as b o ‘lib, ular
insonga bog‘liq bo‘lmagan holda yashaydi. U lam i anglash va
о ‘rganish jarayonida ular o ‘zgarm asdan bir m arom da turadi.
Tushunarli sotsiologiyaning ilmiy taxmini, aksincha, xulosani
beradi. U nga ko‘ra, anglash - bu bir vaqtning o ‘zida yangitdan
yaratishdir. Sotsiologiyaning obyekti bo‘lm ish jam iyat tabiiy
fanlardan ana shunisi bilan farqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Fikrim iz isboti sifatida 1863 - 1947-yillarda yashab, ijod
etgan U ilyam Tomasning “vaziyatni aniqlash” konsepsiyasini
eslash o ‘rinlidir. “Tomas nazariyasi” nom ini olgan Tomasning
m ashhur teorem asiga k o ‘ra, agar vaziyat haqiqiy, chin deb to-
pilsa (aniqlansa), unda uning natijalari ham haqiqiy, chin b o ‘lib
chiqadi1*. Demak, biron-bir faoliyat natijasini oldindan aniqlash
uchun ushbu faoliyat ustidan hukm ronlik qiladigan
vaziyat
o ‘z
ijrochilari tom onidan qanday aniqlanayotganini, qanday ba-
holanayotganini bilish lozim. Ko‘rinib turibdiki, “anglash, bil-
ish, tushunish, baholay olish” jarayonlari am aliy hisoblangan
“faoliyat yuritish” jarayoni bilan teng jarayondir. Inson anglar
ekan, u faoliyat yuritadi. Insonning narsa va obyektni qanday
anglashi (Tomas aytganidek) kelajakda faoliyatni qanday yuri-
tishini belgilab beradi. Chuqurroq qaralsa, “anglash” jarayoni
hattoki “faoliyat yuritish” jarayonidan ham k o ‘proq kuchga va
aham iyatga ega. Chunki aynan to‘g ‘ri “anglash” to‘g ‘ri faoli
yat yuritishni, noto‘g ‘ri “anglash” esa noto‘g ‘ri faoliyat yuritishni
beradi. Fikrim iz tasdig‘i uchun U. Tomas o ‘z asarlaridan biri-
da keltirgan m isolga m urojaat qilamiz. U nga k o ‘ra, ruhiy xasta
odam k o ‘chada daydib yurar ekan, bir nechta o'zaro gaplashib
ketayotgan begona insonlarni uchratishi mum kin. A gar ruhiy
xasta odam vaziyatni to ‘g ‘ri baholay olsa, nur ustiga a'lo nur.
A garda aksi boMib chiqsa-chi? Ruhiy xasta odam o ‘zaro gap-
lashayotgan begona kishilar harakatini aynan o ‘ziga nisbatan
bildirilgan haqorat va o ‘ziga nisbatan bildirilayotgan salbiy mu-
nosabat deb anglasa, bem alol ulardan o ‘ch olishi va hattoki ular
ni oTdirishi ham m um kin2. Bu misoldan k o ‘rinib turibdiki, ruhiy
xasta odam ning “anglash” darajasi uning kelajakdagi faoliyatini
■* D ialek tik a - borliqdagi barch a narsalar, hodisalar, ja ra y o n la r o ‘zaro
b o g ‘lan ish d a b o la d i v a olam dagi barch a n arsalar doim iy alo q ad o rlik d a bir-birini
to id ir ib , rivojlanadi, deb takidlaydi.
2 Q arang: Social b eh av io r and personality. W. T o m as’ contribution in social
theory. - N e w York, 1951. 10-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
belgilab berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
