Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

5. Postindustrial jamiyat. 
U 3 bosqichda yuzaga keladi: 
1) industrial jamiyaggacha bo‗lgan davr; 
2) industrial sanoat jamiyati davri; 
3) postindustrial jamiyat davri. 
Postindustrial jamiyati ta‘limotiga ko‗ra davlat monopolistik kapitalizm o‗rnini 
bosadi. Xizmat ko‗rsatish sohasida fan va maorifga e‘tibor beradi. Olim, mutaxassis 
roliga yuksak baho ko‗rsatiladi. Sinflarga munosabati, uning ishlab chiqarishga 
egaligini inkor qiladi. Jamiyatni boshqarish olimlar va mutaxassislar qo‗liga o‗tishi 
tarafdori.
 
Sotsial tengsizlik saqlanib qolishini e‘tirof etadi. 
3. Post industrial jamiyatda 
intellektual mulk, insonning akl-zakovati, bilimi 
asosiy o‗ringa chiqib qoldi. XX asr o‗rtalaridan qator G‗arb davlatlari jamiyatning 
uchinchi boskich – post industrial jamiyatga o‗ta boshladi. Sotsiologiyada bu jamiyat 
nomi har xil, jumladan «informasion» jamiyat, inson bilimi va informasiya 
zahiralariga ko‗ra jamiyatning asosiy manbai bo‗lib qoladi. Zamonaviy 
mikroelektronika va kompyuter texnikasiga asoslanmoqda. Bular ommaviy 
axborotlarni vujudga keltiradi va qayta ishlab chiqaradi. Kommunokasiya tizimida 
xo‗jalik tizimi tubdan uzgaradi. Tabiat manbalaridan, ishlab chiqarish, metallurgiya, 
qishloq xo‗jaligi qisqaradi, mashina ko‗lami kengayadi, aholi deyarli 50 foiz shu 
sohani tashkil etadi. Post industrial jamiyat-maishiy xizmat qilish jamiyati deb 
yuritiladi. Ishlab chiqarish (moliyaviy, bank, sug‗urta, savdo, ilmiy maslahat, dastur) 
va ni ishlab chiqarish sohalarida xizmatlar (Fan, ta‘lim va boshqa) o‗sib boradi. 
Bunda urbanizasiya jarayoni industirial jamiyatga nisbatan teskari ravishda yuz 
beradi. Qishloqqa sanoat kirib boradi. 
Teylor fikriga ko‗ra intellektual omil birinchi o‗ringa chiqadi. Inson yuksak 
kapital emas. Balki o‗z mohiyatini bilim va iktidorini, qadriyatlarini namoyon 
qiluvchi ijitmoiy kuchga aylandi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, an‘anaviy jamiyatda iqtisodiy maaslalar 
insonning tabiatga bevosita munosabati orqali hal qilgan bo‗lsa, industrial jamiyatda 
inson tomonidan yaratilgan sun‘iy ishlab chiqarish vositalari iqtisodning asosini 
tashkil etadi. Shu boisdan bu jamiyat iqtisodiy jamiyatdir. U iqtisodiy munosabatlarni 
belgilaydi. Hozirgi iqtisodiyot ijtimoiylashib bormoqda. Intellektual salohiyat asosiy 
o‗ringa chiqa boradi. 
Zamonaviy jamiyatning paydo bo‗lishi bilan insonning ijitmoiy va siyosiy 
munosabatlardagi o‗rni yuksalib bordi. U jamiyatlarda o‗zaro munosabatlarning bir-

---

107 
biriga ta‘sir etish darajasi va mexnat taqsimotining chukurlashuvi – uning sekinlik 
bilan yuksak ta‘lim va tajribaga, shuningdek, yuqori kasbiy malakaga asoslanishi, 
ijitmoiy munosabatlarni qonunlar, me‘yorlar, shartnomalar asosida muvofiqlashtirish 
rasmiy tizimining yaratilishi, dinning davlat va boshqaruvdan ajratilishi, ijtimoiy 
institutlarning ko‗payishi va rivojlanishi kabi omillar natijasida insonlararo 
munosabatlar yuksalib,siyosiy institutlarni nazorat etish,inson huquq vaerkinliklarini 
himoya etish, jamiyatda tenglik o‗rnatish imkoniyatlari paydo bo‗ldi.XX asrga kelib 
eng takomillashgan va zamonaviy kishilik birliklari fuqarolik jamiyati, deb atala 
boshlandi. 
Fuqarolik jamiyati g‗oyasi oliy maqsad sifatida bir necha asrlardan beri yashab 
kelmoqda. Fuqarolik jamiyati shunday jamiyatki, unda aholining Biron-bir guruhi 
boshqa bir guruhni o‗ziga bo‗ysundira olmaydi, shuningdek, erkaklar bilan ayollarni 
bir-biri bilan boglab turuvchi ko‗plab ijtimoiy, fuqaroviy, diniy, iktisodiy, madaniy 
aloqa va munosabatlar yanada rivojlanadi. B ug‗oya 80 – yillarda avj olgan 
demokratiyalashtirish jarayoni natijasida alohida mazmun kasb eta boshladi va u 
totalitar davlatlarga qarama-qarshi bo‗lgan ijitmoiy andoza sifatida talqin qilina 
boshlandi. 
Fuqarolik jamiyati shaxs uchun keng imkoniyatlar yaratib, unda har bir shaxs 
boshqalar iblan birlashishi yoki boshqalar bilan hamkorlikda faoliyat ko‗rsata olishi 
mumkin. Fuqarolik jamiyati shu tarzda inson ulug‗vorligini yuksaklikka ko‗taradi. 
Hozirgi zamon rivojlangan mamlakatlarida barpo etilgan fuqarolik jamiyatlari 
to‗g‗risidagi tasavvurlardan kelib chiqadigan bo‗lsak, u holda fuqarolik jamiyati bu: 
birinchidan, jamiyat hayoti faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘navity 
sohalarida ixtiyoriy ravishda shakllangan, boshlang‗ich nodavlat tizimlarini o‗z 
ichiga qamrab olgan insoniy birlikdir; 
ikkinchidan, jamiyatdagi iqtisodiy, ijitmoiy, oilaviy, milliy, ma‘naviy, axloqiy, 
diniy, ishlab chiqarish, shaxsiy va nodavlat munosabatlar majmuasidir; 
uchinchidan, erkin individlar, ixtiyoriy ravishda shakllangan tashkilotlar va 
fuqarolarning turli davlat organlari tazyiqlari yoki bir qolipga solishlaridan qonunlar 
vositasida himoyalangan jamiyat bo‗lib. Unda ular o‗zligini namoyon qila olishlar 
uchun doimiy imkoniyatlarga ega bo‗ladilar. 
Shu bilan bir qatorda, hozirgi davrda fuqarolik jamiyatining asosiy belgilari 
shakllandi. Bular asosan quyidagilardan iborat: 
Iqtisodiy sohada: 
nodavlat tashkilotlar; kooperativ shirkatlar; ijara jamoalari; 
aksiyadorlik jamiyatlari; uyushmalar; korporasiyalarning mavjudligi. 
Ijtimoiy sohada: 
oila; partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlar; i shva 
yashash joylaridagi o‗z-o‗zini boshqarish organlari; nodavlat ommaviy axborot 
vositalari; jamoatchilik fikrini aniqlash, shakllantirish va ifoda etishning zamonaviy 
shakllari, ijtimoiy ixtiloflarni kuch ishlatmasdan, tazyiqsiz, qonunlar doirasida hal 
qilish amaliyotining mavjudligi. 
Ma’naviy sohada: 
So‗z vijdon va fikrlar erkinligi; o‗z fikrlar erkinligi; o‗z 
fikrini ochiq bildira olishning real imkoniyatlari; ijodiy, ilmiy va boshqa uyushmalar 
mustaqilligining ham qonuniy, ham Amaliy jihatlardan ta‘minlanganligi. 
Shuningdek, fuqarolik jamiyatining barqarorligini ta‘minlovchi shart-sharoitlar 
ham borki. Ularsiz bu jamiyatning institutlari rivojlanmaydi. Bular jumlasiga 

---

108 
jamiyatdagi ijitmoiy qatlamlarning turlicha manfaatlarini ifoda etuvchi rivojlangan 
ijtimoiy strukturalar mavjud bo‗lishi lozimligi kiradi. Qolaversa, jamiyat a‘zolarining 
to‗la mustaqillik bilan faoliyat kursata olish qobiliyati, ularning eng rivojlangan 
darajadagi ijtimoiy, intellektual, ruhiy jihatlardan yuksalashi sodir bo‗lishi ham 
takozo qilinadi.
50

So‗nggi shart-sharoit esa har bir fuqaroning o‗z mulkiga ega bo‗lishi, bu mulkni 
o‗zi istagan tarzda tasarruf qila olishi uchun shaxsiy yoki jamoaviy huquqi 
ta‘minlangan bo‗lishi lozimligidir. 
Fuqarolik jamiyatining belgilari, mezonlari va institutlarini tasavvur qila olgan 
har bir kishiga, ko‗rinib turibdiki, bunday demokratik jamiyatning asosini o‗z-o‗zini 
boshqarish va jamoat tashkilotlari o‗zaro munosabatlarining majmuasi tashkil qilar 
ekan.
Fuqarolik jamiyatida davlat va hukumatning alohida o‗z vazifalari, nodavlat va 
jamoat tashkilotlarining esa alohida uz vazifalari bo‗ladiki, ular bir-birini to‗ldirib, 
yuksak 
rivojlangan 
demokratik 
jamiyatning 
yashovchanligini 
ta‘minlaydi. 
Davlatning ham nodavlat tashkilotlarning ham o‗z harakat doirasini o‗zlari uchun 
belgilagan faoliyati u yoki bu tomonga ozgina o‗zgarganda ham bunday ijitmoiy-
siyosiy muvozanatlar buzilib, demokratik me‘yordan chekinish yoxud chetga chiqib 
ketish ro‗y berishi mumkinligini asrimizning so‗nggi davrdagi rivojlanish amaliyoti 
ko‗rsatdi. 
Fuqarolik jamiyati insonlardagi o‗z-o‗zini anglash, ularning ob‘ektiv ravishdagi 
mas‘ulyat hissini sezish qobilyatining yuksalishiga hamohang ravishda shakllanib 
boradi. Bu jamiyatda shakllangan mamlakatlar fuqorolari siyosiy, axloqiy va huquqiy 
madaniyatlari darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi.
51
Ma‘lumki , fuqarolik jamiyatining asosi jamoat tashkilotlari hisoblanadi vash u 
bilan bir qatorda,fuqarolik jamiyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan biri –bir nodavlat 
tizimdagi barcha jamoat tashkilotlariga a‘zolikning ixtiyoriy shaklda bo‗lishidir. Bu 
qoida,birinchidan,shu jamiyatdagi demokratiyaning yuqori darajasini namoyon qilsa, 
ikkinchidan, jamiyat a‘zolarining ijtimoiy ongi va faolliklari yuksakligini bildiradi. 
Qolaversa,har bir fuqaro o‗zi kirmoqchi bo‗lgan tashkilot faoliyatida o‗zining
manfaatlari va ehtiyojlariga mos maqsadlarga erishishiga ishonch hosil qilganidan 
so‗nggina shu tashkilotga ixtiyoriy ravishda a‘zo bo‗la oladi. 
.Jamiyatning tuzilishi quyidagicha: 
1. Totalitar jamiyat: - (lot. umumiy, butun,