Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

Misaha - ishlov beriladigan maydon birligidan qat’iy stavkalarda;

Muqota - qat’iy belgilangan summada;

Muqosama – hosilning muayyan ulushida (1/3 qismi).

Хiroj Navro’z bayrami arafasida yig’ib olingan. Juzyani musulmon bo’lmagan fuqarolar (ozod erkaklar) to’laganlar. Хotin-qizlar, keksalar, kambag’allar va qullar bu soliqni to’lashdan ozod qilingan. Juzyani hisoblashda o’ziga to’qlik darajasi hisobga olingan va soliq pul yoki natura shaklida undirilgan. Yuqoridagi soliqlardan tashqari chorvadorlardan, hunarmandlardan va savdogarlardan soliqlar olingan.

Arablar hukmronlik qilgan davr soliq siyosatida ancha muvaffaqiyatlarga erishilgan bo’lsada, ammo ba’zi kamchiliklar ham mavjud bo’lgan. Хususan, Noib Ashras olib borgan soliq siyosatida, qisqa vaqt ichida ikki qarama-qarshi yo’l tutilgan. Oldiniga musulmonlar juzya va xirojdan ozod etilgan. Ammo ko’p vaqt o’tmay xazinaga tushumlarning keskin qisqarib ketishi bu farmonni bekor qilishga majbur etgan. Oqibatda So’g’d va Buxoroda norozichilik kuchayib, u qo’zg’olonga aylangan. Ashrasning muvaffaqiyatsiz soliq siyosati tufayli arablarga qarshi qudratli harakat avj olib, Movaraunnahrning tez orada arablar ixtiyoridan chiqishi bilan yakunlandi.

Ikki asrdan ko’proq hukmronlik qilgan arablar saltanati tugab, Somoniylar (869-1005 yillar) xukmronligi o’rnatilgach, ular davlatida o’nta devon tashkil etildi. Devonlardan uchtasi Devoni mustavfiy (kirim-chiqim ishlarini boshqargan) va Devoni muhtasib (bozorda toshu-tarozi, narx-navo va musulmonlar tomonidan shariat qoidalari bajarilishi ustidan nazorat qilgan), Devoni mushrif (davlat ishlari, xususan kirim-chiqim ishlarini yuritgan) hamda soliqlarni ham nazorat qilgan. Somoniylar boshqaruv tizimida Mustavfiy devoni daromadlar va xarajatlar uchun javobgar oliy moliya amaldori mahkamasi sifatida alohida ahamiyatga ega bo’lib, soliqlarni yig’ishni o’z nazoratiga olgan va kuzatib borgan.

Movaraunnahrda 1Х-Х asrlarda yerlarni soliqqa tortish ular kimga tegishli ekanligiga bog’liq edi.

Yerlar uch toifaga bo’lingan: