Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

Ikkinchi bosqichning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda soliqlar davlat byudjetini shakllantirishning asosiy manbasi sifatida ko’rilgan. Soliq ob’ektlarini aniqlash va soliqqa tortish qonun - qoidalarini tartibga soluvchi ilk soliq tizimi yuzaga kelgan. Bevosita va bilvosita soliqlar ilk bor ajratilib, bu soliqlarning muhim va ahamiyatli jihatlari ochib berilgan.Soliqlar ichida asosiy o’rinni aksizlar egallagan. Bular qonuniy ravishda shahar darvozalarida mamlakatga kiritiluvchi yoki undan chiqariluvchi tovarlardan undirilib, hamma daromadlar va tushumlar soliqqa tortilgan.

Yevropa mamlakatlarida demokratiyaning rivojlanishi natijasida soliqlarni hisoblash va undirish borasida aholining haq-huquqlarini himoya qilish masalalari o’rtaga tashlandi. Natijada 1689 yil Angliyada «Bill huquqlari» kitobida qat’iyan halq vakillari organlariga davlat daromadlari hamda xarajatlari to’g’risida ma’lumot berishi belgilandi.

Fransiyada esa faqatgina 1791 yil «Ulug’ Fransuz revolyutsiyasi»dan keyin davlat byudjeti va soliqlari haqida ma’lumot berila boshlandi.

Soliqqa tortish tizimi rivojlanishi bilan bir qatorda soliqqa tortish nazariyasi ham asta-sekin shakllana bordi. Soliqqa tortish nazariyasining ilk asoschisi shotlandiyalik iqtisodchi Adam Smitdir (1723-1790). U o’zining «Хalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamoyillarini asoslab berdi, soliqlarning davlat moliyasi tizimidagi ahamiyatini soliq to’lovchilarga tushuntirib, ularni davlatga to’lash qullik emas, balki erkinlik alomati ekanligini asoslab berdi.Adam Smitning ya’na bir fikriga ko’ra fikriga ko’ra “ Dunyoda 2 narsadan qochib bo’lmaydi: biri o’lim, ikkinchisi soliqlardir!”.

Adam Smit tomonidan jamiyat boyligining manbai — yer, kapital va mehnatdan vujudga kelishi asoslanib, soliqlar ham yerdan, kapitaldan va ish haqidan olinishi lozimligi ilk bor nazariy jihatdan asoslanadi. Soliqlarning tizimli tartibdagi rivojlanishiga, ularning nazariy jihatlarini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi:

• 
  tengliq;
  
• 
  aniqliq;
  
• 
  to’lashning qulayligi;
  
• 
  arzonlik.