2. Markaziy osiyo hududida soliqlarning paydo bo’lishi, o’ziga xos xususiyatlari va rivojlanishi
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha Markaziy Osiyo hududida davlatchilik munosabatlari eramizdan avvalgi ming yillik boshlariga borib taqalib, uning hududidagi eng qadimgi davlatlar sifatida Katta Хorazm, Baqtriya va So’g’diyona davlatlari qayd etilgan. Ushbu davlatlarni boshqarish tizimi, ularda amal qilgan soliqlar borasida aniq ma’lumotlar saqlanmagan bo’lsada, aytish lozimki, shak-shubhasiz u yoki bu ko’rinishdagi soliqlar amal qilgan.
Mamlakatimiz tarixida miloddan oldingi va miloddan keyingi davrlarda hukmronlik qilgan davlatlarda, davlat boshliqlarining oliy maqsadlari o’z xazinasini tinmay to’ldirib borish, keyingi avlodlariga 2-3 barobar ortiq, boylik qoldirish bo’lgan. Yig’ilgan xazinalarning eng ko’p qismi unumsiz tadbirlarga tartibsiz sarflanib, hatto isrof bo’lganligi ayon. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududlarida ko’chmanchilik sharoitida, o’zlari uchun qulay joy izlab yurgan ko’plab urug’ va qabilalar, yer maydonlari, suv, o’tloqlarni egallash maqsadida kurashib kelganlar, ayrim hollarda esa o’zlaridan kuchliroq, yirik qabilalarga yer solig’i, ya’ni o’lpon to’lab turganlar,
Tarixiy manbalar podshoh xazinasining dastlabki asosiy manbai sovg’a-salom bo’lganligidan dalolat beradi. Lekin Doro hukmronligi davriga kelganda soliqlar joriy qilinadi. «Doroni Forslar savdogar deyishlariga sabab, u birinchi bo’lib soliqlarni joriy etganligidadir» deb yozgan edi Gerodot. Doro soliq tizimini faqat o’z mamlakatida emas, balki zo’rlik bilan qaram qilib olgan mamlakatlarga ham joriy etdi. Soliq miqdori satin pul birligi talant hisobida aniqlangan. Ahamoniylar hukmronligi davrida Markaziy Osiyoda yashovchi qabilalardan soliqlar salkam ikki asr mobaynida yillik xiroj va xarbiy otryadlar yetkazib berish shaklida undirilgan. Bu davrda soliq turlari ham har xil bo’lgan. Masalan, sak va kasbiylar kabi qabilalar 250 talant (1 talant 25 kg. 248 gr. sof oltinga teng bo’lgan), ya’ni 6312 kg, miqdorida, parfiyaliklar, xorazmiylar, so’g’dlar va oriylar 300 talant, ya’ni 7575,4 kg. miqdorida xiroj to’lashgan. Qat’iy belgilangan xirojlardan tashqari har xil sabablarni ro’kach qilib qo’shimcha soliqlar ham joriy etdilar va ular suv yo’lini to’sib qo’yish yoki boshqa xil zo’ravonlik kabi tahdidlar orqali undirib olinar edi.
Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoni bosib olib, uni o’z saltanati tarkibiga kiritgach, bu yerda istiqomat qiluvchilar soliqlarni yunonlar tamoyili bo’yicha to’lay boshlaganlar. Yunonistonda soliqqa tortish Markaziy Osiyodagidan farq qilib, soliqlar daromad solig’i va ehsonlardan iborat bo’lgan. Daromad solig’i daromadning o’ndan yoki yigirmadan biri miqdorida undirilgan va jamoat manfaatlarini himoya qilish maqsadlari yo’lida ishlatilgan. Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoda asosan Ahamoniylar barpo etgan davlat apparati tuzilmasini saqlab, mahalliy zodagonlar tarkibidan satraplar hokimiyatini tuzgan. Maxsus soliq xizmati joriy qilmagan, soliq undirish vazifasi muayyan kishi zimmasiga yuklatilgan. Ular esa soliq to’lovchilardan xazina bilan tuzilgan shartnomada belgilangandan ko’ra ko’proq soliqlar yig’ib, o’z manfaatlari uchun ham qo’shimcha mablag’lar to’plab olishgan.
Eramizdan oldingi 140 yilda Yunon-Makedon mamlakati barham topdi. I asrning oxiridan boshlab to hozirgi eramizning IV asr o’rtalarigacha Markaziy Osiyoda Kushon podsholigi hukmronlik qildi. Bu davrda soliqlarni hisoblash va undirish tartibi haqida yetarli ma’lumot bo’lmasa ham, lekin ayrim arxeologik topilmalar soliqlar oltin bilan hisoblanishini, undagi xujjatlar soliqlarni qabul qiluvchi xazinabon lavozimi bo’lganligidan darak beradi. Surxondaryo viloyatining Denov shahriga yaqin Dalverzintepa qishlog’idan topilgan Kushon davlati davrida bunyod etilgan saroy qoldiqlari orasidan 40 kg dan ortiq oltin joylashtirilgan xum topilgan. Ashxobod yaqinidan topilgan bitiklar, yozuvlar esa soliq to’lash bo’yicha katta devon bo’lganligidan darak beradi. Bu xujjatlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, soliq yig’ish va mahsulotlarni asrashga ko’pdan-ko’p amaldorlar jalb qilingan.
IV-VI asrlardagi turkiy qavmlar tarixiga oid qadimgi manbalarda qabilalar, urug’lar o’rtasida sodir bo’lgan to’qnashuvlarda mag’lubiyatga uchragan tomon aholisi yangi xukmdorlariga mavjud yer yoki chorvalari uchun soliqlar to’lab turganligi, dehqonchilik yoki chorvachilik bilan shug’ullanish imkoni bo’lmagan joylarda esa soliq o’rniga belgilangan miqdorda konlardan ma’danlar qazib berganliklari haqida ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Arablar istilosigacha Markaziy Osiyoda shakllangan soliqlar tizimining xususiyati shundan iboratki, bu davrda quldorlik va feodal davlat boshqaruvining o’ziga xos belgilari birlashib ketgan, hatto ayrim hollarda zadagonlar lashkar boshilarga maosh to’lamasdan, uning o’rniga ikkitoy tizimi joriy qilingan. Soliqlarni undirishda mahalliy oqsoqollar bilan birga soliq undirishni ijara usuli ham qo’llanilgan. Soliqlar ko’pchilik hollarda tumanlar bo’yicha belgilanib, to’lovchilarning xususiyatlari e’tiborga olinmagan.
651 yildan boshlab mamlakatimiz hududida arablar hukmronligi o’rnatildi. Soliqqa tortish tizimi bir muncha murakkablashdi va soliqlarning turli xillari paydo bo’ldi. Masalan, xayr-ehson ehtiyojlari uchun soliq - zakot (mol-mulkdan 2,5 foiz miqdorida) ijtimoiy keskinlikni yumshatish uchun mo’ljallangan. Zakot kambag’allar, yetimlar va yo’lovchilarga xayr-ehson berishda foydalanilgan.
Bundan tashqari, quyidagi soliqlar mavjud edi, vazifa - o’lpon, juzya - jon solig’i, xiroj - yer solig’i.
Хiroj quyidagi shakllarda undirilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |