Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

5. Sobiq Ittifoq davrida soliqlarga bo’lgan yondashuv.

1. Soliqlarning paydo bo’lishi, ilk ko’rinishlari va rivojlanish bosqichlari

Soliqlarning paydo bo’lishi, ularning ilk ko’rinishlari haqida aniq ma’lumotlarga ega bo’lish har bir ilm ahlini qiziqtirishi tabiiydir. Soliqlarning qachon paydo bo’lganligi haqida aniq ma’lumot tarixiy kitoblarda uchramasada, soliqlar tarixini yorituvchi manbalarning guvohlik berishicha, davlat paydo bo’lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning zururiy bo’g’iniga aylangan. Davlat tuzilishi shakllari rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi ham doimo o’zgarib turgan.

Soliqlarning ilk ko’rinishi sifatida qurbonlik qilingan noz-ne’matlar e’tirof etiladi. Buning xususiyati shundan iborat bo’lganki, qurbonlik qilish majburiy bo’lmay, balki ixtiyoriy tarzda amalga oshirilgan. Qilingan qurbonliklar kambag’allarga, nochorlarga, yetimlarga, muhtojlarga ulashib berilgan. Keyinchalik joriy etilgan soliqlar esa bevosita qabila hamda urug’lar o’rtasida davom etib turgan urush-janjallarga bog’liq bo’lgan. Bunday soliqlar natura shaklida bo’lib, bir qabilani bosib olish yoki o’zini muhofaza qilish uchun safarbar etilgan.

Soliqlar tarixda inson sivilizatsiyasi bilan birga rivojlanib, uning ajralmas qismiga aylangan. Soliqlarning iqtisodiy munosabatlarda asosiy o’ringa chiqishiga, avvalambor, davlatning shakllanishi, jamoalarning sinflarga bo’linishi, qadimgi ijtimoiy tuzumning vujudga kelishi hamda ularning ma’lum moliyaviy manbaga ehtiyoj sezishlari sabab bo’lgan.

Bugungi kunga kelib soliqlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi jarayonida ularning shakllari ham o’zgarib kelmoqda. Hozirda soliqlar asosan pul shaklida undirilayotgan bo’lsa, ular qadimda bir qancha ko’rinishlarda, jumladan, mehnat shaklida, natura shaklida undirilgan.