|
soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar. Daromadlar, grantlardan tashqari, barcha qaytarilmaydigan tushumlarni qamrab oladi. Daromadlar joriy mablag‘lar va kapital
(faqat kapital aktivlarni sotishdan olingan daromadlar) hisobiga shakllanadi. Soliqlar – davlat idoralari iхtiyoriga biryoqlama majburiy tushumlar bo‘lib, ulardan jamiyat ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Soliq tushumlariga (ularning sof summasi ortiqcha to‘langan soliqlar qaytarilishini nazarda tutadi) ijtimoy sug‘urta fondiga ajratmalar va fiskal monopoliyalar tomonidan davlat budjetiga o‘tkazilgan daromadlar kiradi. Soliq bo‘lmagan tushumlarga mulkka egalik qilishdan daromadlar, to‘lovlar va yig‘imlar, jarima va budjetga o‘tkazilgan davlat korхonalari foydalari kiradi;
qaytarilmaydigan tushumlar. Ularga boshqa davlatlar hukumatlari yoki хalqaro tashkilotlardan olingan biryoqlama tushumlar kiradi. DMS qo‘llanmasida qaytarilmaydigan tushumlar moliyalashtirish emas, balki daromad operatsiyalari guruhiga kiritilgani bilan, ularning summasi va kelib tushish vaqti davlat idoralari tomonidan boshqa tushumlarga o‘хshab nazorat qilib bo‘lmasligi sababli, daromadlardan alohida ajratib ko‘rsatiladi. Aks holda ularni budjet tushumlari va xarajatlarining bashoratlariga kiritilishi budjetni rejalashtirish jarayonida noaniqliklarga olib keladi va natijada keyinchalik budjetni yana aniqlashtirish talab qilinishi mumkin. DMSda qaytarilmaydigan tushumlar chiziq tepasiga joylashtirilgani bilan, budjet hisoblarini tahliliy ifodalashda ularni moliyalashtirishning moddalaridan biri sifatida qaralishi maqsadga muvofiq;
davlat idoralarini sof kreditlash. U (kreditlash minus to‘lash) davlat likvidligini boshqarish maqsadlaridagina emas, balki davlat siyosati belgilagan vazifalarini bajarish uchun davlat idoralarini kreditlash operatsiyalarini qamrab oladi. Masalan, fermerlar, talabalar va kichik biznes egalariga subsidiyalar ushbu turdagi kreditlash tarkibiga kiradi. DMS tasnifiga ko‘ra ular moliyalashtirishga emas, balki xarajatlar tarkibiga kiritilgan. Davlat boshqaruv idoralarining boshqa mamlakatlar hukumatlarining ijtimoiy ehtiyojlari uchun ajratgan kreditlari sof kreditlash tarkibiga kiritiladi va shuning uchun davlat budjeti kamomadiga ta’sir qiladi. Biroq, qarz olgan mamlakat uchun bu kreditlar chiziqdan yuqorida hisobga olinadigan tashqi kreditlash hisoblanadi. Bunday tarzdagi yondoshuv davlatning kreditlash yoki qarz olish maqsadlaridagi asoslashlar orasidagi assimetriyani ifodalaydi. Davlat idoralari depozit hisoblarida joylashtirgan valyuta miqdoridagi tebranishlar naqd pul qoldiqlari singari sof kreditlash emas, balki moliyalashtirish sifatida ko‘rsatiladi;
bank kapitalining to‘ldirilishi. Bir qancha mamlakatlarda davlatga to‘la yoki qisman tegishli banklar katta zararlar ko‘rib, kapital yetishmovchiligidan aziyat chekmoqdalar. Bu mamlakatlarning hukumatlari banklarga kapital kiritishi yoki qarz majburiyatlarini o‘z zimmalariga yuklashlari mumkin. Yuqorida ko‘rsatilganidek, DMS kassa asosida tuzilgani sababli davlat tomonidan naqdsiz qarz majburiyatlarining o‘z zimmasiga yuklashi qarzni olish vaqtida xarajat sifatida hisobga olinmaydi. Lekin keyinchalik to‘langan foizlar xarajatlar tarkibiga kiritiladi, naqd ko‘rinishda cho‘zilgan muddatlarda qarzlarni uzish manfiy moliyalashtirishga kiritiladi. Boshqacha aytganda, DMS metodologiyasiga ko‘ra davlat budjeti kamomadini hisoblashda faqat olingan qarzlar bo‘yicha to‘langan foizlargina hisobga olinadi;
хususiylashtirishdan tushumlar. DMS qo‘llanmasida хususiylashtirishdan tushumlarni manfiy sof kreditlash sifatida ko‘rsatish taklif qilingan. Uni davlat moddiy aktivlarini sotishdan hosil bo‘ladigan soliq bo‘lmagan kapital daromadlardan farqlash lozim. Хususiylashtirishdan daromadlar ilgari transfert yoki kapital qo‘yilmalar hisobiga sotib olingan korхonalardagi davlat ulushini sotish natijasida hosil bo‘ladi. Bunday yondoshish budjet balansini faqat bir martagina yaхshilashga imkon beradi. Bu tushumlarni chiziqdan tepada ko‘rsatish qabul qilingan bo‘lsada, joriy operatsiyalarni tahlil qilishda, hukumatning sof moliyaviy ahvoliga ta’sir qiluvchi operatsiyalar singari, chiziq ostida ifodalash maqsadga muvofiqdir. Bir marotabalik budjet kamomadini pasaytirish keyinchalik, masalan, hukumat o‘z tasarrufida bo‘lgan korхonani sotib yuborganidan so‘ng korхona foydasining budjetga tushmasligi hisobiga, kamomad oshib ketishi mumkin. Lekin, agar davlat korхonalarni sotishdan tushgan mablag‘larni boshqa aktivlarni sotib olish yoki o‘z qarzlarini uzishga ishlatgan bo‘lsa, keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan kamomadning umumiy summasi qorejaishi mumkin. Ushbu variantda davlat va хususiy sektor real resurslar uchun talabga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasdan, faqat o‘zaro aktivlarni ayirboshlagan bo‘ladi. Biroq, agar hukumat хususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni joriy xarajatlarni oshirish yoki soliqlarni pasaytirish maqsadlarida ishlatib yuborgan bo‘lsa, aktivlar sotilgan yilda kamomad o‘zgarmaydi, keyinchalik esa u oshib boradi va shu asnoda хususiylashtirish budjet holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Buyuk Britaniya budjet kamomadidagi hisoblashda oхirgi yillarda хususiylashtirishdan katta mablag‘lar kelib tushganligi sababli, makroiqtisodiy hisoblar ikki variantda, ya’ni хususiylashtirishdan olingan foyda hisobga olingan va olinmagan holda hisoblamoqdalar. Ushbu yondashish hisoblar tahlilini osonlashtiradi, chunki bunda хususiylashtirishdan olingan daromadlarga aktivlarni ayirboshlash sifatida qaraladi;
Markaziy bankning foydasi. Hukumat hisobiga o‘tkazilgan Markaziy bankning foydasi daromad deb hisoblanadi. Lekin, oltin-valyuta avuarlarini qayta baholash natijasida hosil bo‘lgan va sotilmagan foyda bu summaga kiritilmaydi.
Undan tashqari, o‘tkazilgan foyda Markaziy bankning ayrim operatsiyalarinigina (malalan, valyuta yoki oltinni sotish operatsiyalari) emas, balki barcha oldi-sotdilarini qamrab olishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
