Siyosatshunoslikka

. Maqsadga ko‘ra. 
Siyosiy partiyalar hokimiyatga saylov orqali 
erishishga intilishadi. Manfaatdor guruhlar esa hukumat tuzulmalari- 
dan maxsus dasturlar va muammolarga e’tibor qaratishadi. Ular qo­
nunchilik va ijro organlariga ta’sir o ‘tkazishga harakat qilishadi. Ular 
o‘z manfaatlari uchun barcha partiyalami ham moddiy ham m a’naviy 
qo‘llab-quvvatlashi mumkin.
2. 
A’zolik tabiatiga ko‘ra. 
Siyosiy partiyalar salovlarda 
g ‘alabalaga erishish uchun keng aholi qo‘llab-quvvatlashishiga erish­
ishga intilishadi. Ular ommaviy bo‘lib, keng a’zolikka asoslangan. 
Manfaatdor gumhlar aksincha tor doiradagi guruh.
Manfaatdor gumhlar o‘zi uchun foyda va ustunliklarga egalik 
qilishni maqsad qilib oladi, ya’ni turli xil ijtimoiy manbalar ustidan
44 Roskin M.G., Cord R.L., Medeiros J.A., Jones W.S. Political Science: An
Introduction. N ew Jersey: Pearson, 2013.-P. 180
153

---

nazoratni qo‘lga olish va davlat (siyosiy) qarorlarini qabul qilish va 
ishlab chiqish jarayonida ishtirok etish huquqi uchun doimiy raqobat 
va kurash holatida bo‘lmoqdalar. Siyosatni amalga oshirishda eng qi- 
yin shu bilan birga muhim muammolardan biri - bu butun bir jamiyat 
manfaatlari va ayrim guruhlar manfaatlari muvofiqlashtirish hisoblana­
di. Bu qarordan jamiyat va siyosiy tizim barqarorligi va mustahkam- 
ligi, hukumatning qonuniyligi va samaradorligi, ijtimoiy harakatlar 
va siyosiy partiyalaming rivojlanish dinamikasi ushbu muammoning 
hal etilishiga bog‘liq.
Davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishiga manfaatdor 
guruhlarining ta’sir etish uslublari va ko‘rinishlarini tadqiq etishda si­
yosiy sotsiologiya bir qancha nazariy yondashuvlami o ‘z ichiga oladi. 
Masalan: guruh manfaatlari nazariyasi lobbizm va korporativizmlar.
Sotsiologik konsepsiyalar taraqqiyotining zamonaviy bosqichi XX 
asr boshlarida A.Bentli va V.Pareto nazariyalari orqali ochib beril- 
gan. Aynan V.Paretoning “Umumiy sotsiologiya to‘g ‘risida traktat” 
asarida ishlab chiqilgan elitaning aylanish (sirkulatsiya) va to‘xtovsiz 
ayla-nish (krugovorot) konsepsiyasi birinchi mikronazariya b o iib , 
siyosiy hayot zam onaviy sotsiologiyasi ibtidosini boshlab berdi. 
Ammo A. Bentlining “Boshqaruv jarayoni” (1908 y.) asarida birinchi 
bor “manfaatdor guruhlari” konsepsiyasi mukammal ishlab chiqilib, 
nazariyalar taraqqiyotida haqiqiy inqilobni boshlab berdi.
Siyosiy jarayonni tadqiq etishda A.Bentlining yangicha yondashu- 
vi quyidagilami ta’kidlashda namoyon bo‘ldi. U siyosatni o‘rganishda 
jamiyatning siyosiy tashkilotlarining rasmiy holatlari va qonun chiqa- 
ruvchi m e’yorlarini ta’riflashga olib kelmasligi lozim deb aytib, bi­
rinchi navbatda u siyosiy maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan gu- 
ruhlarga ixtiyoriy birlashuvchi, insonlar harakatlarini o‘rganishni 
nazarda tutadi. Jamiyat - bu turli guruhlar manfaatlarining yig‘indisi 
bo‘lib, ulaming soni faqatgina bir ko‘rsatkich orqali cheklanadi u ham 
bo‘Isa, ular uchun yaratilgan va faoliyat olib boruvchi manfaatlardir.
Manfaatdor guruhlari taraqqiyotining muhim davri Devid Tra- 
menning 1951-yildanashretilgan “Boshqaruv jarayoni. Siyosiy man­
faatlar va jam oat fikri”tadqiqoti hisoblanadi. A.Bentli g ‘oyalarini
154

---

rivojlantirib, D. Trumen siyosiy jarayonni manbalami taqsimlash- 
ga egalik uchun kurashuvchi guruhlar raqobati jarayoni sifatida 
ta’kidladi. Jamiyatni bo‘lsa - o‘zaro aloqada bo‘lgan ko‘plab guruh­
lar sifatida belgiladi.
Shu bilan birga D. Trumen “manfaatdor guruh” tushunchasini 
aniqroq qilib tushuntirdi. Bu tushunchada u ushbu guruhdagi qarash- 
lar yakdilligi bilan aniqlanadigan, xulq-atvor me’yorlarini belgilash, 
ta’minlash va mustahkamlash uchun boshqa guruhlarga bir qancha 
talablami olg‘a suruvchi, bir yoki bir qancha umumiy manfaatlarga 
ega bo‘lgan har qanday guruhni tushungan.
Manfaatdor guruhlaming hokimiyat bilan munosabati, ta’sir 
o‘tkazishga bo‘lgan xatta-harakati lobbizm deb ataladi. Lobbizm- 
ning asl mohiyati va mazmunini tushunishda ikki asosiy yondashuv 
mavjud.