Siyosatshunoslikka

Partiyaviy tizim. Siyosiy partiyalar har bir davlatda o‘zlarining 
soni, jamiyatdagi o‘mi, faolligi darajasiga ko‘ra turlicha ko‘rinishlarga 
ega. Pariyaviy tizim - siyosiy partiyalarning bir-biri bilan o‘zaro mu­
nosabatlar tizmidir. Boshqacha aytganda, partiyaviy tizim - mam- 
lakatda mavjud bo‘lgan va faoliyat ko‘rsatayotgan barcha siyosiy 
partiyalar majmui.
Partiyaviy tizimlami tavsiflashda quyidagi mezonlarga alohida 
ahamiyat berish zamonaviy siyosatshunoslik fanida muhim o ‘rinni 
egallaydi:
-jam iyatda samarali partiyalarning mavjudligi;
- yetakchilik qiluvchi siyosiy partiyaning yoki koalitsiyaning 
mavjudligi yoki mavjud emasligi;
- partiyalar o ‘rtasida raqobat muhitining darajasi.
Jahon 
miqyosida ro‘y bergan 
siyosiy-ijtimoiy, 
iqtisodiy 
o'zgarishlar jarayonida - a) bir partiyaviylik, b) ikki partiyaviylik, d) 
uch partiyaviylik, e) to‘rt partiyaviylik va f) ko‘ppartiyaviylik tizim­
lar shakllangan.
Bir partiyaviy tizimlar asosan totalitar siyosiy tartibotlarga xos 
bo‘lib, unda siyosiy partiya bilan davlat o‘rtasida amalda hech qan­
day chegara qolmagan. Buni sobiq Ittifoq davridagi KPSS, KXDRda 
“Koreya mehnat partiyasi”ni misol sifatida keltirish mumkin.
Ikki partiyaviy tizim siyosiy konsepsiyalari nisbatan yaqin bo‘lgan 
ikki siyosiy partiyaning yetakchi faoliyati asosida shakllanadi. Bun- 
ga AQSHdagi demkoratlar va respublikachilar partiyalarini keltirish 
mumkin.
Odatda, ikki partiyadan ortiq partiyaviy tizim ko‘p partiyaviy deb 
nomlanadi. Ulami “uch”, “to‘rt” va “ko‘ppartiyaviy” tizimga ajratish 
nisbatan nisbiy xarakterga ega.
Uch partiyaviylik tizimi yetarli darajadagi ta’sir kuchiga ega 
bo‘lgan uch siyosiy partiyaning faoliyati natijasida vujudga keladi.
To‘rt partiyaviylik tizimi, asosan, jamiyat g ‘oyaviy jihatdan 
“so‘llar” va “o ‘nglar”ga bo‘lingan mamlakatlarda qaror topgan. 
Masalan, Fransiyada kommunistlar va sotsialistlar“so‘llar” vakillari 
bo‘lsalar, demokratlar va respublikachilar“o‘nglar”ning vakillaridir.
151

---

Ko‘ppartiyaviylik esa, siyosiy tizimlaming uzoq davom etgan 
taraqqiyoti natijasidir.
Dominatsiya tizimi (Hukmron partiyaviy tizim) deb ataluvchi 
tizim ham mavjud. Bu tizimga davlatning siyosiy hayotida alohida 
o‘rin tutuvchi partiyaning uzluksiz, uzoq muddat davomida hokimi­
yatni amalga oshirishi xosdir. Yakka partiyaviy tizim bilan solishtir- 
ganda dominant partiyaviy tizimda raqib partiyalar bahslashadilar va 
kamdan-kam yutadilar. Ba’zi demokratik xalqlarda dominant par­
tiyaviy tizim bor edi, ammo ular uzoqqa bormadi. Chunki yetakchi