Siyosatshunoslikka

I. 
Siyosiy tajriba 
- a) xalqning o‘ziga xos milliy-ma’naviy 
qadriyatlari; b) mentaliteti; tarixiy xotirasi va an’analari; d) milliy
239

---

davlatchilikni amalga oshirish tajribasi; e) milliy qadriyatlardan kelib 
chiquvchi siyosiy maqsadlar.
II. 
2) Siyosiy ong- 
a) mafkuraviy, g‘oyaviy komponent; 
b) 
emot- 
sional-psixologik komponent.
III. 
3) Siyosiy xulq-atvor- 
a) siyosiy vaziyat, jarayondagi xatti- 
harakatlar, faoliyat yo‘nalishi; b) ijtimoiy-siyosiy faoliyat turlari.
Demak, siyosiy madaniyat o‘z ichiga tarixiy tajriba asosida 
to‘plangan siyosat haqidagi bilimlar va siyosiy tafakkur usulini, siyo­
siy hissiyot va an’analami, maqsadlami, tafakkurdan chuqur joy ol­
gan siyosiy faoliyat usullarini qamrab oladi.
Ushbu unsurlar ijobiy xususiyatga ham, salbiy xususiyatga ham 
ega bo‘lishi mumkin. Aynan mana shu m a’noda ular butun siyosiy 
tizimning holatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadi va bu hoi siyo­
siy madaniyatni siyosiy tizimning tarkibiy qismi deb aytishga imkon 
beradi. Siyosiy madaniyatning siyosiy tizimni takomillashtirishdagi 
o ‘mini quyidagi tezislarda ifodalash mumkin:
a) uzoq davom etuvchi tarixiy davrlarda siyosiy madaniyat siyosiy 
tizimni yangilaydi, zamonaviylashtiradi;
b) muayyan jamiyatda amalda faoliyat ko‘rsatayotgan siyosiy 
tizim o‘zida uning siyosiy madaniyati tarixini aks ettiradi. Siyosiy 
madaniyat garchi siyosiy tizimning asosi bo‘lsa-da, o‘z faoliyatida 
nisbatan mustaqildir.
2. Siyosiy madaniyat funksiyalari, daraja va modellari
Siyosiy madaniyat jamiyatdagi ahamiyati bevosita qanday funk- 
siyalami bajarishi bilan aniqlanadi. Uning funksiyalari sifatida quyi- 
dagilami keltirish mumkin:
1. Dunyoni, undagi tendensiyalar va realliklami tushunishdan ibo- 
rat bo‘lgan “kognitiv” funksiya.
2. Siyosiy xulq-atvomi rag‘batlantirish funksiyasi.
3.
Normativ funksiya.
4. Davr talablari va kelajak istiqbollari haqidagi qarashlar va unga 
nisbatan xulq-atvoming namoyon bo‘lishi.
240

---

Turli tarixiy sharoitlarda, xususan, siyosiy jarayonlaming beqaror- 
ligi davrida siyosiy madaniyatning ayrim fimksiyalarining so‘nishi va 
hatto o‘z ta’sirini yo‘qotishi mumkin. Siyosiy madaniyatning tabiati, 
mazmuni va o‘ziga xosligiga mamlakatning mintaqaviy va tarixiy xu- 
susiyatlari katta ta’sir ko‘rsatadi.
Jamiyatda siyosiy madaniyatning rivojlanishi, keng yoyilishi 
o‘ziga xos sharoit va murakkabliklarga ega hisoblanadi. Shu bi­
lan birga siyosiy madaniyat o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega. 
Siyosiy madaniyatni chuqur o‘rganmay turib, har bir jamiyatda so- 
dir boTayotgan siyosiy jarayonlaming harakatlantiruvchi kuchini 
anglash juda ham qiyindir. Hozirgi siyosatshunoslik fanida siyosiy 
madaniyatning uchta asosiy darajasi ajratib ko‘rsatiladi: dunyo- 
qarash, fuqarolik va siyosat. Mazkur darajalaming har birida insonda 
ancha qarama-qarshi tasavvurlar hosil boTishi mumkin81.
1. Dunyoqarash (tafakkur qilish) darajasi asosiy hisoblanadi. Bu 
pog‘onada insonning siyosat dunyosida o ‘z-o‘zini belgilashi, siyosiy 
xulq-atvoming u yoki bu yo‘nalishlarini, m e’yorlarini tanlashi yuz 
beradi. Ushbu tanlash uning hayotiy pozitsiyalari, individual yoki 
jamoaviy qadriyatlami afzal ko‘rish, G‘arb yoki Sharq sivilizat- 
siyasi me’yorlarini tan olish, diniy yoki materialistik dunyoqarashi, 
mafkuraga, zo‘ravonlikka munosabati va boshqalar bilan bogTiq 
holda kechadi.
2. Fuqarolik darajasi siyosiy madaniyatning o‘zagi shakllanadi. 
Ushbu daraja odamlaming hokimiyatga hukmronlik va majburlash- 
ning ommaviy markazi sifatidagi munosabatini tavsiflaydi. Inson si­
yosat olami bilan to‘qnashar yoki unga kirib borar ekan, muqarrar 
ravishda o‘zining hokimiyatga, uning imkoniyatlari va vakolatlariga 
boTgan munosabatini shakllantiradi. Hokimiyatni qabul qilish asosi- 
da esa inson o‘zining fuqarolik huquqlari va majburiyatlari borasidagi 
mavqeini aniqlashtirib oladi.
Fuqaroning hokimiyatga bo‘ysunishi adolatli ekanligi yoki fuqaro 
huquqining hokimiyatga nisbatan ustunligi haqidagi ishonch aynan