Siyosatshunoslik

1 Узбекистан ва Россия - иттифок^чи давлатлар / / Xalq so‘zi. — 2005. — 15-
noya. - №224.
2 
Бобоев А.
Дустлик ва к,ардошлик ришталари мустах,кам / / Xalq so‘zi. —
2006. — 5-sent. — №174.
117

---

2. Siyosiy tizim va uning asosiy elementlari.
Siyosiy tizimlar tipologiyasi
Siyosiy tizim va uning asosiy elementlari, siyosiy tizim lar 
tipologiyasi masalalari siyosat hodisasi bilan m antiqan bog'liq- 
dir. Chunki siyosiy tizim siyosiy faoliyatning barcha turlarini va 
sohalarini o ‘z ichiga qamrab oladi.
M odomiki shunday ekan, «siyosiy tizim» deganda nim ani 
tushunm oq lozim?
Siyosiy tizim
jam iyatda siyosat, hokimiyat va boshqaruvni 
shakllantirish ham da amalda ro‘yobga chiqarish bilan bog‘liq 
m unosabatlar, harakatlar, tashkilotlar yig‘indisidan iborat.
Siyosiy tizim jamiyatning boshqa tizim laridan farq qiladi va 
bu farq quyidagilarda ifodalanadi:
1. Siyosiy tizim doirasida qabul qilinadigan qarorlar butun 
jamiyat uchun majburiydir.
2. Siyosiy tizim ijtimoiy m uhit va aw alo jamiyatning ijti­
moiy-iqtisodiy tuzilmasi bilan uzviy bog‘liqdir.
3. Siyosiy tizim jam iyatning boshqa tizimlariga nisbatan 
mustaqildir.
Siyosiy tizim jamiyatning maqsad va vazifalarini aniqlovchi, 
uning im koniyatlarini am alga oshirishga safarbar qiluvchi 
mexanizmdir.
D em ak, siyosiy tizim deganda siyosiy hokimiyatni shakllan- 
tiruvchi va amalga oshiruvchi vositalari bo‘lgan davlat tashki­
lotlari va munosabatlar yig‘indisi tushuniladi.
Siyosiy tizim mohiyati quyidagi vazifalarda o ‘z ifodasini 
topadi:
— siyosiy tizim o ‘zida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, etnik 
va milliy tuzilm alarini, demografik jarayonlarni, aholining 
m a’lum ot darajasini, ijtimoiy ong holatini, m a’naviy-ruhiy va 
m a’rifiy-mafkuraviy hayotni, xalqaro ahvolni aks ettiradi;
— siyosiy tizim orqali manfaatlarning asosiy guruhlari aniq- 
lanadi. Zero, hozirgi sharoitda jamiyatimiz siyosiy tizimi oldi- 
da, aw alo, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o ‘tishda 
turli manfaatlar muvozanatini to ‘g‘ri aniqlab olish vazifasi turibdi,
Siyosiy tizim barqarorligini ta ’minlash uchun siyosiy hayot 
ishtirokchilari manfaatlarini, ular o ‘rtasida vujudga keladigan
118

---

ziddiyatlarni hisobga olish zarur. Buning uchun esa jamiyatdagi 
m avjud ijtim oiy qatlam lar, guruhlar, kuchlar, shuningdek, 
tashkilotlar va harakatlarning m anfaatlarini muvofiqlashtirish 
lozim. Bu vazifani 0 ‘zbekistondagi islohotlar sharoitida siyosiy 
tizimning asosiy elementi ham da bosh islohotchi bo‘lmish davlat 
bajarmoqda.
Endi diqqatim izni siyosiy tizim ni tashkil etuvchi asosiy 
elem entlar nim alar ekanligiga qarataylik. X o‘sh, siyosiy tizim ­
ning asosiy tarkibiy qismlariga nim alar kiradi?
Siyosiy tizim ni tashkil etuvchi elem entlar (unsurlar) siyosiy 
hokimiyatni shakllantirish va amalga oshirishdagi o ‘rniga qarab 
quyidagi to 'rtta kichik tizim lar guruhiga ajratiladi:
1. Tashkiliy tizim (davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy 
tashkilotlar va harakatlar).
2. Madaniy-mafkuraviy tizim (siyosiy madaniyat, siyosiy ong, 
mafkura, jam oatchilik fikri).
3. M e’yoriy (normativ) tizim (siyosiy-huquqiy, tashkiliy, ax- 
loqiy, siyosiy va boshqa m e’yorlar).
4. A x b o ro t-k o m m u n ik atsiy a tizim i (OAV va u la rn in g
kommunikatsiyalari, ilmiy infratuzilmalar).
Siyosiy tizim ni tashkil etuvchi yuqorida qayd etilgan to ‘rtta 
kichik tizim lar siyosiy maqsadlarning amalga oshirilishida m u- 
ayyan vazifalami bajarishadi. M asalan, tashkiliy tizimga kiruv- 
chi davlat va siyosiy partiyalar siyosiy maqsadlarni amalga oshirish 
uchun tuziladi. Xususan, siyosiy hokimiyat, davlat — siyosiy 
tizim ning o ‘zagi sifatida siyosat subyektlarining siyosatda 
ifodalangan irodasini turli yo‘llar, usullar va vositalar yordam i- 
da amalga oshiradi. Boshqa tizimlar esa siyosiy maqsadlar uchun 
emas, balki m a’lum guruhlarning madaniy, jismoniy va malaka 
m anfaatlarini qondirishga xizmat qiladi.
Madaniy-mafkuraviy tizimning vazifasi siyosiy partiyalarning 
muayyan g‘oyalar va qarashlarga tayanishlari bilan bog‘liq. Siyosiy