Сиёсатш унослик фанининг м етодологик жиҳатлари

сиёсий социология
ф ани 
би лан ҳам ал о қ ал ар и м устаҳкам ди р. О л и м л ар — Р.Бендикс ва 
С .М .Л и п сетл ар н и н г ф и кри ча, “д авл атд ан келиб ч и қ ад и ган ва 
уни ж ам иятга таъсирин и ў рган ад и ган сиёсатш уносликдан ф арқ 
қилиб, сиёсий социология ж амиятдан келиб чиқади ва уни нг д ав ­
латга таъсирини, яъни ҳоки м иятн и бўлиниш ва ам ал га ош ириш
хизм атчи лари бўлган расмий институтларни ўрган ад и ” . Сиёсий 
социология ж ам ият иж тим оий тузилм аларини таҳли л этади, онг
8 Б атаф си л р о қ қ а р а н г М е р р и а м Ч . Н овы е аспекты политики //А н ­
то л о ги я м и ровой п о ли ти ческой мысли: В 5 т. -М о с к в а : 1997. Т. II. 
- С . 176-184.
18

---

ва иж ти м оий м анф аатларни , индивидлар ва турли иж тимоий гу- 
р у ҳлар хулқи м оти влари н и , и ж ти м ои й ф и кр л ар н и , уларни сиё­
сий м у н о саб атл ар га таъ си ри н и , сиёсий ҳ оки м и ятн и иж ти м оий 
таб и ати кабиларни урганадн, Ш унинг учун ^ам тадқпкот объек- 
ти нуктаи назари дан сиёсатш унослик ва сиёсий социология ф ан­
л ар и б и р -б и р л ар и га жуда хам яқин туради. Л еки н англаш пред­
мети б ўй и ч а улар уртасида ж иддий ф ар қл ан и ш л ар ҳ ам мавжуд- 
дир.
Сиёсий 
т арих
ж ам ият сиёсий таш ки лоти принципларини, з а ­
м онавий сиёсий тизим лар ва уларнин г алохида тизим ости унсур­
л арини (сиёсий институтлар, сиёсий м уносабатлар, сиёсий ж ара­
ёнлар ва б ош қ алар) тад қ и қ этиш учун зарур бўлган хулосаларга 
д о и р м атери аллар м ан б аи д и р. Бу к аб и м атер и ал л ар сиёсатш у- 
нослик ф анин и аник; ва иш ончли бўли ш и н и таъ м и н лай д и . Ш у­
нинг учун ҳам инглиз тарихчиси Э.Ф римэн куйидаги фикрни бнл- 
д и р ган и д а м и н г к а р р а ҳ а қ эди: «Т арих - бу ўтм и ш д аги сиёсат, 
сиёсат эса - бу ҳо зи р ги тарн хди р». И сп ан олим и А .Г ар си а Тре- 
вихан о эса бу ҳақд а куй и д аги ф икрн и б и лд и рган эди: «Т арихчи 
ўтган даврга тегиш ли нш билан маш гулдир. У иж тим оий форма- 
цияларни бош ланиш и, ривож ланиш и ватугаш и н и кузатиш и мум­
кин. Сиёсатш унос эса, аксинча, тар и х га спектаклни том ош а к;ил- 
ган д ай қ ар ай д и , уни ^ а р а к ат си ф ати да қабул қи лади. У н инг 
сиёсий таҳли ли тарихчи тахли ли дан ф ар қ к;илнб, у ўзи д а ам али- 
ётга қўллам оқчи бўлган сиёсий л о й и ^ а нуктаи н азари дан онгли 
р ав и ш д аги қ и зи қ и ш н и иф од алайд и. У н и н г м аш ақ қ атл ар и н и
об ъектив м ан б аи ш ундаки, у сиёсий вази ят ҳ о л ати н и тар и х и й
ш ак лга ки рм аси дан олдин, яъни қай тар и л м ас ҳ о л а ти га ай л ан - 
м а й т у р и б а н и к б а^ о л аш и лозим . Бу ж араён м аш аққатлари н и н г 
субъектив м ан б аи аксар и ят ҳо л атл ар д а ўзи н и н г ш ахсий истак- 
л арини воқслик билан қори ш тири б ю б ори ш га ундайди” .
Ш унннгдек, ҳодисалар ва ж араёнларни тадкиқ эти ш н и н г
фал­
сафа
ф ан и усуллари сиёсатш унослик ф ан и д а ҳам қўлланилади. 
Қ ад и м ги д ав р л ар д ан б о ш л аб сиёсатш унослик б илан ф алсаф а 
ўртаснда му ст ав к ам а л о қ а л а р ш ак л л ан ган . К ей и н чали к ф алса- 
ф ани таб а қ а л а ш ти р и ш н ати ж аси д а б ош к а турли ф ан л ар пайдо 
бўлди. Ж ум ладан , сиёсатш унослик ҳ ам ф алсаф адан аж рали б
чик;кани би лан унга методологик асос сиф ати да қарай ди, ф алса­
ф а сиёсий ҳо д и салар ва ж а р аён л ар га д о и р йўн али ш ларн и дунё- 
қараш лар сиф ати да асослаб беради. Сиёсий ф алсаф а асосан спё-
19

---

сатнинг фалсаф ий асосларини тахлил этади. М аълум бир м аън о­
да сиёсий фалсаф ани сиёсий вокелнкнинг тарки б и й кисми снф а­
тида эътироф этиш мумкин. Зеро, ҳ ар қандай сиёсий режим ўзини 
яш аш ини ф алсаф ий оклаш га зарурахт сезади. Бу к аб и о қл аш л ар
ва туш у н ти р и ш лар н и н г м уқоб и ллари кўп бўли б, улар турли 
ғоявий-сиёсий о қ и м л ар -л и б е р а л и з м , консерваггизм, соцпаш-де- 
м о к р ати зм каб и м аф к у р ал ар д а н ам оён б ўлад и. У л ар ф алсаф а­
дан ф арқ қилиб, вокеликлар ва умуман ҳодисалар табиатини анг- 
лаш га ёрдам беради, сиёсий файласуф эсаа ў з диккат-эъти бори ни 
сиёсий олам табиати - эзгулик ва ёвузлтпс табиатини тахлил этиш ­
га қаратади . А долатлилик ёки адолатсизлик, тако м и л л аш и ш ва 
таком ш тга эри ш м аслик, сақлаш ва ўзгари ш , қўллаб-қувватлаш
ёки ай б л аш каб и л ар эса сиёсий ф ан л ар том о н и д ан ў рган и лад и . 
Сиёсий ф алсафанинг м о^иятини А Қ Ш н и н г дастлабки президент- 
л ари д ан бири А .Л инколъннинг куйидаги пурхикм ат сўзларидан 
англаш мумкин: “халқ учун ва х ал к н и н гў зи ам ал га ош ирадиган 
халқни б ош қ ари ш учун” .
С иёсатш унослик 
иж т имоий психология
би лан ҳам якин ало- 
қада бўлиб, сиёсий вазиятни таҳлшт этиш да а^оли н п н г психоло­
ги к кай ф и ятин и, а л о х и д а ш ахслар ва и ж ти м ои й гу рухларн и н г 
ҳаракатлари м отивларини эътиборга олади. Сиёсий психология 
ки ш и лар сиёсий кай ф и ятид аги и дроклаш . м о ти вац и ялар, орзу- 
умидлар, эъти^одлар, йўналиш лар ва йўл-йўриклар ролини ўрга- 
нади. Ш ун и н г учун ҳам сиёсий пси хологи я асосчиси Г.Л асуэлл 
1930 й н лд а “ П сихология ва сиёсат” номли ки тоб ин и эълон кил- 
га н эд и .
Ш унингдек, сиёсатш унослик 
табиий фанлар
тадқ и қотлари
н ати ж алари дан хам ф ойдаланади. Ж ум ладан, ж угроф ия, а н т р о ­
пология, демограф ия каби ф анлар илмий ю тукларп сиёсатшунос­
лик ф анини ўрганиш да мухим ахам ият касб этади. А н т р о п о л о т я - 
нинг предмети этник ҳам ж ам иятларда, айн иқса ривож ланаётган 
ва прим итив ж ам иятлардаги бош қарув ин ститутлари ва уларни 
ам алий ф ункциялари ҳисобланади Ш унингдек, уни нг қизикиш
м айдонларидан б и р п - б у гуру.\лардагп, ж ам оалардаги ва хамжа- 
миятлардаги нисбатан кенг маданиятга эгаах о л и сиёсий хулқини 
ўрганиш дир. Сиёсий-антропологик тадкикотлар турли сиёсий ти- 
зим ларни қиёслаш , киш илар сиёсий хулкидаги этник омш ш арни 
аниклаш учун имкониятлар яратади. Сиёсий жугрофия эса сиёсий 
ж араёнларни турли м акон лард аги ҳолати га б огли к эканлигини,
20

---

сиёсатнинг иқтисодий-ж уғроф ий, иқлим ва б ош қ а т аб и и й омил- 
л ар микёси би лан (океан ларга яқинлиги, тоғли к ёки текисликка 
ж ойлаш ганлиги, таби и й бойликларга эгалиги ёки у л арш ш г м ав­
жуд эм аслиги кабпларга) боғлик; эканлигини ўрганади.
Ш у б и л ан б и р га, сиёсатш унослик 
кибернетикадан
хам кенг 
ф ойд алани б, ун и н г ёрдам и да сиёсий ти зи м н и м оделлаш тиради, 
д авлат тузум ининг ни сбатан м ақсад га м увоф иқ м уқобилларини 
аниқлайди, м аркази й ва м аҳалли й ҳоки м иятлар ўзаро нисбатла- 
рини ўрганади.
У м ум ан, хулоса килиб ай тган д а, сиёсатш унослик ф ақат бош - 
қа ф ан л ар б илан ал о қ ад о р ли к д а ва ҳ ам к о р л и к д аги н а д авлат 
сиёсатни иш лаб чиқи ш га ўзин инг сам арали ҳиссасини к^ш а оли- 
ши мумкин. Сиёсий ф анлар тадқиқотлари асосида сиёсийаҳам и- 
ят касб эт ад и ган и ж ти м о и й м уам м оларн и ан и кл аш м езон лари
иш лаб чиқи лади, д ав л ат сиёсатини иш лаб чиқиш ж араёни зару- 
рий ах б о р о т л а р би лан таъ м и н л ан ад и , д ав л атн и н г иж ти м оий, 
м иллий ва б ош к а сиёсатлари иш лаб чиқилади, иж ти м ои й ихти- 
л оф ларн и н г олди оли н ад и , у л арн и н г қутб лаш ган м ан ф аатлари
ўзаро келиш тирилади.