Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

To'yingan  bug'

24 — M. 0 ‘lmasova

369

---

m uvozanatda  turgan  (198-  a  rasm) 

bug‘ni  siqsak,  m uvozanat  buziladi, 

b u g

1

  m o le k u la la rin in g   b ir  qism i 

suyuqlikka  o 'ta d i,  suvning  m iqdori 

ortadi  (198-  b rasm ).  Aksincha,  to ‘- 

y in g a n   b u g ‘n in g   h ajm i  k en g ay - 

tirilsa,  u  h o ld a  su y u q lik n in g   bir 

qismi  bu g 'lanadi,  suvning  m iqdori 

kam ayadi  (198-  d  rasm).  H ar ikkala 

holda ham  Л /m anom etm ing ko'rsa- 

199- rasm. 

r* 

tishi  birday  ekani  kuzatiladi.  B ino­

barin,  to yingan  bug'ning  elastikligi 

o'zgarmas  temperaturada  b u g ' ega I lab  turgan  hajmga  bog'liq  emas, 

degan  xulosa  kelib  chiqadi.  Bu  hoi  to 'y ing an  bug'n in g   Boyl— 

M ariott qonuniga b o ‘ysunm asligini bildiradi.

T o ‘yingan bug'ning elastikligi tem peraturaga bog'liq;  tempera­

tura qancha yuqori bo 'Isa,  bug'ning elastikligi shuncha katta bo 'ladi.

T o 'y in gan  bug'n ing   elastikligi  tem p eratu ra  ortishi  bilan  ortib 

borishini  ko'rish  qiyin emas.  H aqiqatan  ham ,  berk  idishdagi  ustida 

to 'ying an   bug'i  bo 'lg an   suyuqlikning  tem peraturasi  ko'tarilganda 

suyuqlikdan  uchib  chiqish  u ch u n   yetarli  energiyaga  ega  b o 'lgan 

m olekulalar soni  ham   ortadi.  Bunda bug'  bilan  suyuqlik  orasidagi 

muvozanat buziladi,  suyuqlikning bug'lanishi tezlashadi va suyuqlik 

u stid a g i  b u g 'n in g   m iq d o ri  o r ta d i.  Bu  e sa   to 'y in g a n   b u g ' 

zich liginin g,  b in o b a rin ,  b o sim in in g   (elastikligining)  o rtishiga 

sab ab   b o 'la d i ;  o 'z in in g   b u g 'i  b ila n   m u v o z a n a td a   b o 'lg a n  

suyuqlikning  zichligi  esa  kam ayadi,  ch u n k i  isitilganda  suyuqlik 

kengayadi.  Agar suyuqlikning va uning to'yingan bug'i zichligining 

te m p e ra tu ra g a   b o g 'la n ish   egri  c h iz iq la rin i  ayni  b ir  grafikd a 

tasvirlasak  (199-  rasm ),  suyuqlikka  tegishli  chiziq   pastga,  bug'ga 

tegishli  chiziq  yuqoriga qarab  ketadi  va egri  chiziq  b iro r tayinli  Tk 

te m p e ra tu ra d a   tu tash ad i,  y a ’ni  suyuqlikning  zichligi  b u g 'n in g  

zichtigiga  teng b o 'lib  qoladi.

Suyuqlikning  zichligi  bilan  uning to 'y in g an   bug'ining zichligi 

tenglashadigan  tem p eratu ra  kritik  tem p eratu ra  deyiladi.  Kritik 

temperaturada suyuqlik bilan  uning to yingan bug'ining fizik  xossalari 

fa rq i  yo'qoladi.

370

---

H ar bir  m oddaning  o 'zin in g  

k ritik   te m p e r a tu r a s i  b o 'la d i.

M asalan,  suv  uchun  7^=647  K. 

suyuq  karbonat  angidrid  uchun 

7’k= 3 0 4   K ,  s u y u q   v o d o r o d  

в 

uchun  7^—33  К  va  hokazo.

T e m p e ra tu ra   ortish i  b ilan  

to 'y in g a n   b u g '  elastik lig in in g  

ortib  borishi  shuni  ko'rsatadiki, 

to 'y in g a n   b u g '  G e y -L y u s s a k  

qonuniga b o 'y su n ar ekan.  Bir xil 

С 

tem peraturada turli  suyuqlikning 

L 

to'yingan  bu g'larining elastikligi 

j  

turUcha bo'ladi. 

A

T o'y in m ag an   bug'ning  haj­

mini  kam aytirib,  bosim ini  o rtti- 

rish bilan to'yingan bug'ga aylan- 

tirish  m um kin.

M isol  u c h u n   quyidagi  tajribani  qilib  k o 'raylik.  C h u q u r  A 

idishga sim ob quyib  (200-  a rasm ),  unga simob to'ldirilgan uzun  В 

nayni  to 'n tarib  tushiraylik (Torrichelli  tajribasini eslang).  Naydagi 

sim ob  u stunining  yuqori  qism ida  hosil  b o 'lg an   fazoga  shu nch a 

m iqdorda  efir  kiritaylikki,  u  b u g 'lan ib ,  efirn in g   to 'y in m ag an  

b u g 'in i  hosil  qilsin.  Bu  b u g 'n in g   bosim i  H — h  b o 'la d i,  bu  yerda 

H  —  atmosfera bosimi.  Agar nayni  pastga tushira boshlasak, undagi 

sim ob  ham   pastga  tushadi,  A,  <  h  b o 'lib   qoladi  (

200

-  b  rasm ), 

bu  esa  bug'  bosim ining  ortganini  k o 'rsatad i,  y a ’ni  (H  — /?,)> 

{ H— h)  b o 'lad i.  Bug'  to 'y in tirad ig a n   b o 'lg u n c h a   bosim i  ortib 

boraveradi.  Bug'  to'yintiradigan bo'lib qolgan paytdan boshlab uning 

bosimi  o'zgarm aydi  va  H  —  h2 ga  teng  bo'ladi.  Bu  bosim  berilgan 

tem peraturada bug'ning eng katta bosimi bo'ladi.  N ayni yana tushira 

boshlasak,  bunda simob ustida suyuqlik paydo bo'ladi  (

200

- d   rasm).