Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

- rasm. 

turadi.  Bunday sharoitda m olekulalarning o ‘lcham lari 

va o ‘zaro tutinish  kuchlarini nazarga olmaslik m um kin 

em as.  Bu  hollarda  ideal gaz  holat  tenglam asini  q o ‘llab b o ‘lmaydi.

1873-  yilda  golland  fizigi  V an-der-V aals  M endeleyev—K la- 

peyron  tenglam asiga  m olekulalarning o ‘lcham ini va ular orasidagi 

tutin ish   kuchlarini  hisobga  oluvchi  tegishli  tu z atm a lar  kiritish 

yo'li  bilan  real gazning  holat tenglam asini  hosil  qildi.  Bu tenglam a

1 

m o ‘l  gaz  u ch u n

^ ] K ~ b> R T

P ^ \ [ v^

b) = R T  

(74)

P + ’nT - b \ W - - b \ = - R T  

(75)

va  ixtiyoriy  m  massali gaz  uchun

„2

V

ko'rinishga  ega,  bu  yerda  |i  —  gazning  m olyar  massasi,  V   — 

gazning  m olyar  hajm i,  V—  gazning  m  m assasining  hajm i,  a  va  b 

lar  Van-der-Valls  doimiylari  b o ‘lib,  har  xil  gazlar  uchu n   h ar  xil 

qiym atga  ega  va  bu  qiym atlar  tajriba  yo‘li  bilan  topiladi.  (74)  va 

(75)  form ulalar  Van-der-Vaals  tenglamasi  deb  ataladi.

b  doim iy  m olekulalar  o 'Ich am i  chekli  b o ‘lgani  tufayli  gaz 

hajm ining  m olekulalar harakat  qila olm aydigan  qism ini  aniqlaydi. 

Shu  sababli  real  gaz  m olekulalari  harakatlanishi  uch u n   am aldagi 

erkin  (b o ‘sh)  hajm  gazning  V  hajm idan  kichik va  (Vu—b) ga  teng 

bo'ladi.  Hisoblashlar m olekulalar egallagan  b hajm  molekulalarning 

xususiy hajmidan to 'rt marta katta ekanligini  ko'rsatadi.  Bunga asosiy 

sabab,  m olekulalar h ar qan cha  zich  taxlanganda  ham   ular orasida 

„foydasiz"  bo'shliqlar qolishi  m um kinki,  bu  bo'shliqlarda  m oleku­

lalar  harakatlana  olm aydi  (

201

- rasm ).

(74)  fo rm u la   p  bosim   gazga  idish  d e v o rla ri  to m o n id a n  

berilayotgan  tashq i  bosim ni  ifodalaydi.  Real  gaz  m olekulalari 

orasidagi  tortishish  kuchlari  t a ’siri  gazni  q o 'sh im ch a  siqadi  va  bu 

bilan suyuqlikning ichki bosimiga o'xshash qo'shim ch a  ichki  bosim

372

---

hosil  qiladi.  Shuning  uchun  real 

gazning am aldagi  bosimi  p tashqi 

bosim dan  shu  q o ‘shim cha  bosim 

kattaligicha  k o 'p   bo'ladi  va  gaz

bosim i  P  +  -A -  ga  teng bo'ladi.

Ц

K ic h ik   b o s im   va  y u q o r i 

te m peratu ralarda  V  hajm  katta 

b o 'lib   ketadi.  Bunday  sharoitda

b<&  V   va  y r < zp  

d e b   o lis h

m um kin  b o 'lad i,  y a’ni  V an-der- 

Vaals  tenglam asiga  kiritilgan  tu zatm alar  hisobga  olm asa  ham  

bo'ladigan  darajada  kichik  bo'ladi  va  V an-der-V aals  tenglam asi 

M endeleyev—Klapeyron  tenglam asiga aylanadi.

Endi  tem p eraturaning  bir  q a to r  o'zgarm as  qiym atlari  uchun 

V an-der-V aals tenglamasi  asosida yasalgan bosim ning gaz  hajmiga 

bog'lanish  grafigini  ko'raylik  (202-  rasm).  G rafikda  tasvirlangan 

egri ch iziqlar  Van-der- Vaals izotermalari yoki  real gaz izotermalari 

deb ataladi.  Izoterm alar o'ziga  xos xarakterga ega b o 'lib ,  unda  Ty 

te m p e ra tu ra d a n   past  te m p e ra tu ra   (m asalan ,  T x  va  T7)  larda 

to'lqinsim on  sohalar mavjud,  r kdan  yuqori  tem peratura (m asalan, 

Тъ  va  T4)  la rd a   esa  V a n -d e r-V a a ls   iz o te rm a la ri  ideal  gaz 

izotermalariga o'xshaydi. (171-  rasmga q.)  Tk tem peraturada izotcrma 

A" bukilish  nuqtasiga ega bo'ladi.  Bu  nuqtani kritik nuqta,  izotermani 

kritik  izoterma,  Tk  tem pcraturani  kritik  temperatura,  К   nuqtaga 

mos  kelgan p k  bosim ni  kritik  bosim  va,  nihoyat,  V  hajm ni  kritik 

hajm  deb  ataladi.  p v   V k va  Tk  lar  real  gazning  kritik parametrlari, 

shu  p aram etrlar bilan  aniqlanadigan  holatni  kritik holat deyiladi.