2 0 3 - rasm.
2 0 4 - rasm.
h ar qanday holatida ham Л' hajm lar shkalasi va M m an o m etr
vositalarida o ‘lchash m um kin. O yna bilan germ etik bekitilgan D
darcha orqali gaz egallagan fazoni kuzatish m um kin. Butun silindr
gazning tayinli te m peraturasini belgilab va tu tib turishga im kon
beruvchi term ostatga joylashtirilgan. Shunday qurilm a yordam ida
Endryus C 0
2
gazi bilan turli tem p eratu ralard a tajribalar o ‘tkazdi
va 204- rasm da tasvirlangan izoterm alarni oldi. Bu izoterm alam i
real gaz eksperimental izotermalari deb ataladi. E ndryus tajribasida
D darcha orqali qarab quyidagilar kuzatildi. G az
Tv dan yuqori
tem peraturalarda har qancha siqilganda ham u gaz holatida qolgan,
gaz hajm ida hech qanday o'zgarish ro ‘y berm agan. 7j. dan past
tem peraturalarda siqilganda gaz hajm ida suyuqlik tom chilari paydo
b o 'la boshlagan va nihoyat, siqishni davom ettirilganda karbonat
angidrid gazi to 'la suyuq holatga o ‘tgan.
E k sp erim en tal va nazariy (V an -d er-V a als) iz o te rm a la rn i
solishtirsak (202- va 204- rasmlarga q.), ularning bir xil ko‘rinishda
ek an lig in i, b iro q V an -d er-V aals iz o term asin in g to 'lq in s im o n
sohasiga real gaz izoterm asining gorizontal sohasi mos kelishi bilan
farqlanishini ko‘ram iz.
Eksperim ental izoterm alam ing gorizontal sohalarining chekka
nuqtalarini o ‘zaro tutashtirilsa, q o ‘ng‘iroqsim on egri chiziq hosil
bo'ladi. (204- rasm< i q.) Endryus tajribasidan va boshqa real gazlar
374
bilan o ‘tkazilgan shunga o ‘xshash
p
tajribalardan shu narsa aniqlandiki,
q o 'n g 'iro q sim o n egri chiziq bilan
kritik izoterm a p, V diagram m ani
t o 'r t s o h a g a a j r a t a r e k a n : I —
gazsimon holatga tegishli soha bo‘lib,
bu sohada tem p eratu ra va hajm ning p°
shu sohaga tegishli barcha qiymatlarida
modda faqat gaz holatda boMadi;
11
—
о
b u g ‘sim o n h o la tg a te g ish li so h a
С
В
,A
2 0 5 -rasm.
boMib, bu sohada gaz bug1, an iq-
rogM to'yinm agan bug
1
deb ataladi; III— suyuq va gazsimon holatga
tegishli soha boMib, bu sohada suyuqlik va uning to'yingan bugM
birgalikda mavjud boMadi; IV— suyuq holatga tegishli soha boMib,
m odda bu sohada faqat suyuqlik ko'rinishida boMadi. Va yana shu
narsa aniqlandiki, gazni ayni shu gaz uchun berilgan Гк tem p e-
raturadan past tem peraturalardagina suyuqlikka aylantirish mumkin.
T o'yinm agan bug'ni o'zgarm as tem peraturada hajmini kam ay
tirish yo'li bilan suyuqlikka aylantirish grafik usulda ABCD egri
chiziq shaklida ifodalanadi (205- rasm). Bu egri chiziqning AB qismi
to'yinm agan bug'ning hajmi kamayishi bilan bosimi ortib borishini
ifodalaydi. Bosim to'yingan bug' bosim i (/?0)ga yetganda hajm ni
yana kam aytirilsa, to'yingan bug' kondensatsiyalana boshlaydi.
Butun bug' suyuqlikka aylanib ketguncha bosim o'zgarm aydi {BC
qism). Bundan keyin hajmning ozgina kamayishi bilan bosim keskin
ortib ketadi (C D qism ), chunki suyuqliklar kam siqiladi.
D e m a k , k r itik tem p era tu ra deb s h u n d a y tem peraturaga
aytiladiki, bundan yuqori temperaturalarda gazni hech qanday bosim
b ila n h a m s u y u q lik k a a y la n tir ib b o 'lm a y d i, b u n d a n p a s t
tem peraturalarda esa g a zn i tem peratura qancha p a st bo'lsa,
o'shancha past bosimda suyuqlikka aylantirish mumkin.
Kritik tem p eratu ra tushunchasi past tem peraturalar fizikasi va
gazlami suyultirish texnikasida katta rol o'ynaydi. Kritik tem peratura
mavjudligi tufayli har qanday gaz (havo, azot, kislorod va h.k)
ni dastlab kritik tem p eraturad an past tem peraturagacha sovitib,
siqish yo'li bilan suyuqlikka aylantirish m um kin. Shu usuldan
foydalanib, texnikada gazlam i maxsus m ashinalar (masalan, Linde
m ashinasi) yordam ida suyultiriladi.
375
S uyu ltirilgan gazlar, ju m la d a n , suyuq h avo, suyuq azo t,
suyuq kislorod kabilar turli m aqsadlarda ishlatiladi. Suyuq havo
am alda keng ishlatiladi. T exnikada undan so f kislorod olinadi (sof
kislorod tibbiyotda keng q o 'llaniladi). Suyuq havo nisbatan kichik
hajmga ega bo'lgani uchun baland va kosmik uchishlarda foydala-
niladigan nafas olish apparaturalari suyuq havo bilan to 'ldiriladi.
Ilm iy -tad qiqo t ishlarida past tem p eratu ralar m anbayi sifatida,
vakuum apparatlari ishlab chiqarishda, reaktiv dvigatellarda yonilg'i
aralashm asi sifatida suyuq havo ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
