Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

2 7 -  § .  H arak atlarn ing  m ustaqillik  prinsipi

K o'p hollarda bir vaqtning o'zida bir necha harakatlarda ishtirok 

etayotgan jism   bilan  ish  ko'rishga  to 'g 'ri  keladi.  Jism ning bunday 

harakati  m urakkab harakat deyiladi.  M asalan,  yuqoriga tik otilgan 

jis m n in g   h a ra k a ti  b o s h la n g 'ic h   te z lik   b ila n   y u q o rig a  tek is 

sekinlanuvchan  harakat qilayotgan va pastga qarab erkin tushayotgan 

(tekis  tezlanuvchan  harakatlanayotgan) jism   harakatlaridan  tarkib 

topgan  m urakkab  harakatdir.  M urakkab  harakat  trayektoriyasi 

tashkil  qiluvchi  harakatlarning  trayektoriyalari  orqali  aniqlanishi 

m u m k in .  B u n g a  h a ra k a tla rn i  q o ‘shish  d e y ila d i.  M u rak k ab  

harakatning  trayektoriyasi  to 'g 'ri  chiziqli  ham ,  egri  chiziqli  ham  

bo'lishi  m um kin.

Inersiya  ta ’sirida  bo'ladigan “to 'g 'ri  chiziqli  tekis  harakat  bilan 

og'irlik  kuchi  ta ’sirida  bo'ladigan  tekis  tezlanuvchan  harakatning 

q o 'sh ilishid an  egri  chiziqli  m urakkab  harakat  yuzaga  kelishini 

quyidagi  m isolda  ko'rish  m um kin.  Yuzi  silliq  b o'lgan  stol  ustida 

to 'g 'ri  chiziqli  tekis  harakat  qilayotgan  sharchani  k o'z  oldimizga 

keltiraylik.  Sharcha stol chetiga yetib kelguncha to 'g 'ri chiziqli tekis 

harakat  qiladi,  bu  vaqtda  sharchaning  og'irligi  stolning  reaksiya 

kuchi  bilan  m uvozanatlashgan  b o 'lad i.  S harch a  stol  chetid an  

dumalab ketgan  paytdan boshlab bu  muvozanat yo'qoladi va sharcha 

o 'zinin g  to 'g 'ri  chiziqli  tekis  harakatini  inersiyasi  tufayli  saqlaydi, 

shu bilan  bir vaqtda og'irlik kuchi  ta ’sirida pastga  tusha boshlaydi. 

N atijada sharcha  egri  chiziqli  harakat  qiladi  (48-  rasm).