Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

2 5 - § .  A ylanm a  harakatni  uzatish

Q attiq jism larning aylanm a  harakati  tabiatda va texnikada ju d a 

k o ‘p  uchraydi.  Y erning  o ‘z  o 'q i  atrofida  aylanishi,  maxovik  deb 

ataladigan  g 'ild irak   shkivlarining  harakati,  tegirm on  toshining 

aylanishi,  magnitofon  kassetasining aylanishi va shu  kabilar aylanma 

harakatga misol bo 'la oladi.

U m um an,  qattiq jism ning h ar qanday harakatini  harakatlarning 

mustaqillik  prinsipiga  asosan  ilgarilanma va aylanm a harakatlarning 

y ig 'in d isid a n   ib o rat  deyish  m u m k in .  M asalan ,  g 'ild ira k n in g  

h arakatini  olaylik.  G 'ildirak n in g   (avtom obil,  parovoz,  tram vay, 

trolleybus,  aravalar  g'ildiraklarining)  harakati  o 'z   o 'q i  atrofidagi 

ay lan m a  h a ra k a tid a n   va  k orpus  bilan  b irg alik d a  ilg arilan m a

78

---

harakatidan  tarkib topgan.  40-  rasmda  tokarlik stanogida detaining 

aylanma va  keskichning ilgarilanma  harakati,  41-  rasmda esa d etai­

ning  ilgarilanm a,  keskich  (freza)ning aylanm a  harakati  tasvirlan- 

gan.  Shunga  o ‘xshash  m isollam i  juda  ko‘p  keltirish  m um kin.

Endi  m arkazdan turli  uzoqliklarda doirachalar chizilgan  karton 

diskni  olib  (42-  a  rasm),  uni  o ‘z  o ‘qi  atrofida  tez  aylantiraylik. 

B unda  biz  rad iu slari  m a rk a z d a n   d o ira c h a la rg a c h a   b o 'lg a n  

m asofalarga  teng  b o ‘lgan  aylanalarni  kuzatam iz  (42-  b  rasm ). 

B undan  jism   aylanm a  harak at  qilganda  u ning   h ar  xil  nuqtalari 

a y la n a la r  b o ‘ylab  h a ra k a tla n is h in i  k o ‘ram iz.  A y la n a la rn in g  

m arkazlari jism ning aylanish  o ‘qi  ustida yotishi  ravshan.  N uq talar 

chizgan  aylanalarning  radiuslari  m a’lum  bir vaqt oralig'ida birday 

burchakka  buriladi.  B inobarin,  aylanayotgan  jism ning  h am m a 

n u qtalarining burchak  tezligi  birday bo 'ladi.  C hiziqli  tezlik bilan 

b u rc h a k   te z lik   o rasid a g i  bogM anish  fo rm u la si  v = a>R  d a n  

ko‘rinadiki,  n u q ta  aylanish  o ‘qidan  qan ch a  u zoqda  (aylananing 

radiusi  q an ch a  katta)  b o ‘lsa,  u n ing   chiziqli  tezligi  shu nch a  katta 

bo'ladi.

D em ak, jism  aylanayotganda uning turli  nuqtalarining burchak 

tezligi birday,  am m o chiziqli  tezliklari  turlicha b o ‘ladi.  Bu  holatdan 

q a ttiq   jism n in g   ay lan m a  h a ra k a tin i  u z a tis h d a   am ald a  keng 

foydalaniladi.

A ylanm a  harakatni  u zatish d an   foydalaniladigan  m exanizm  

(u sku na)n i  ikki  tarkibiy  qism ga  ajratish  m um kin:  dvigatel  va 

m ashina  —  q u ro l.  D vigatelga,  m asalan,  e le k tr  dvigatel,  b u g

1 

m ashina,  bug

1

  turbinasi,  gidroturbina  kabilar  kiradi.  T urli-tu m an

---

4 3-  rasm.

buyumlami tayyorlaydigan stanok va mashinalar, jum ladan,  tokarlik 

stanogi,  t o ‘qish  stanogi,  yigiruv  va  tikuv  m ashinalari  kabilar 

m ashina-qurolga kiradi.

Dvigatelning  aylanm a  harakatini  stanokka  qanday uzatilishini 

ko‘raylik.  Bunda,  ko‘pincha, qayish vositasida uzatish, tishli g'ildirak 

yordam ida  uzatish  va  friksion  uzatish  usullari  q o ‘llaniladi.