Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

71

---

b u y e rd a  

As 

— jism ning 

A t 

vaqt  davom ida 

b o sib   o ‘tg a n   y o y in in g   u zu n lig i.  E gri 

chiziqli  harakatda jism ning  chiziqli  tezligi 

h a m m a   vaqt  h a ra k a t  tra y e k to riy a sig a  

u rin m a   b o 'y la b   y o ‘nalg an lig in i  eslatib  

o'tam iz  (19-  rasmga  q.).

Jism   a y la n a   b o ‘y lab   tek is  h a ra k a t 

35

- 

rasm. 

q ilganda  chiziqli  tezlik  vektori  m iq d or

jih a td a n   o 'z g a rm a sd a n ,  b u tu n   h a rak a t 

davom ida  o ‘z  y o 'n alish in i  o ‘zgartirib  tu rad i.  S huning  u ch u n  

aylana  b o ‘ylab  h ara k a tlan a y o tg an   jism n in g   h arak ati  ch iziq li 

tezlikdan  tashqari 

b u rc h a k   te zlik 

deb  ataladigan  kattalik  bilan  ham  

tavsiflanadi.

B urchak  tezlik   haqida  tu sh u n ch a  hosil  qilish  uch u n   b iro r 

jism ning  aylana  b o ‘ylab  tekis  harakatini  k o ‘rib  chiqaylik  (35- 

rasm).  A ylananing  О  m arkazidan  jism ning  b iror  A  nuqtasiga  R 

radius  o'tkazaylik  va jism   bilan  birga  unga  o ‘tkazilgan  radiusning 

harakatini  ham   kuzataylik.  Jism   aylana  bo'ylab  harakatlanganda 

radius  ham   buriladi.  M asalan,  jism   biror 

A t 

vaqt  davom ida 

A 

nuqtadan  В  nuqtaga  ko‘chgan  bo'Isa,  shu  vaqt  ichida  radius  Дер 

b u rc h a k k a   b u rilad i.  Bu  b u rc h a k   jism n in g  

b u r ilis h   b u r c h a g i 

( b u rc h a k   y o ‘li) 

deyiladi.

Jism ning  aylana  b o ‘ylab  b iro r 

A t 

vaqt  davom idagi  harakati 

haqida  quyidagilam i  aytish  m um kin:  a) jism   aylananing  AB yoyi 

b o 'y lab   As  y o 'ln i  bosib  o 'td i;  b)  jism   m o d u li  A B   v atarn in g  

uzunligiga  teng  bo 'lgan 

s 

vektorga  ko'chdi  va,  nihoyat,  d)  jism  

trayektoriyasiga  o'tkazilgan  urinm a  Дер  burchakka  burildi.

Jism n in g   v a q t  birligi  ic h id a   burilish  b u rc h a g i  a y la n a   bo ‘y la b  

te k is  h a r a k a tn in g   b u rc h a k   tezligi  d ey ila d i, 

y a’ni

ы = А  

(4 0 a)

д/

M exanikada  burchaklarni  graduslarda  em as,  balki  radianlarda 

o 'lch ash   qabul  qilingan.

Q arshisidag i  y o y n in g   u zu n lig i  radiusga  ten g   bo ‘Igan  m a r k a z iy  

bu rch a k  b ir radianga  teng 

bo'ladi. 

A s 

yoyga  mos  keluvchi  markaziy

72

---

burchakni  radianlarda  ifodalash  uchun  shu  yoyning  uzunligini 

radiusga  b o ‘lish  kerak,  ya’ni

AS

= ~R

(40 

b)

Дф — o ic h a m s iz   kattalik,  lekin  uning  son  qiym ati  yoniga 

r a d  

(radian)  deb  yozib  q o ‘yiladi.

Jism  aylana  bo'ylab  bir  m arta  to ‘liq  aylanib  chiqqanda  bosib 

o ‘tgan  yoyining  uzunligi  2n R   ga  teng  bo'ladi.  D em ak,  markaziy 

burchak

2

k

R

 

,

Ф  

=

---------

= 

2

k  

rad

R

boMadi.  G rad u s  o ‘lchovida  bu  burchak  360°  ga  teng.  Shuning 

u ch u n

1

  rad =