Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

19-  § .  Jism larn in g  erkin  tushishi

Jism larning erkin tushishi  boshlangMch  tezliksiz to 'g ‘ri  chiziqli 

tekis tezlanuvchan  harakatga  misol boMa oladi.

Vakuum da  jism larning  fa q a t  og ‘irlik  kuchi  t a ’sirida  Yerga 

tushishi  erkin  tushish  deyiladi.

Jism larning  erkin  tushishini  birinchi  boMib  tajribada  italiyalik 

olim  G alileo Galiley o ‘rgandi va erkin  tushish qonunlarini aniqladi. 

Bu qonunlarni  ta ’riflashdan oldin quyidagi tajribani  qilib  ko‘ramiz.

U zunligi  1,5  m  cham asida  boMgan  va  bir  uchi  kavsharlangan, 

ikkinchi  uchiga  esa  ichidan  havoni  so‘rib  olish  uchun  jo ‘mrak 

m ahkam langan  shisha  nay olib,  uning ichiga turli og‘irlik va h ar xil 

shakldagi  jis m la rn i,  m a salan ,  qush  p ati,  b ir  boMak  p o 'k a k , 

q o ‘rg'oshin  pitra  solaylik.  N ayni  to ‘ntarib  tik  vaziyatga  keltirib, 

quyidagi  hodisani  kuzatam iz.  N ayning  ichida  havo  boMganda  har 

xil jism lar  turli  tezlik  bilan  tushadi,  bunda  qush  pati  q o ‘rg‘oshin 

pitradan sezilarli orqada qoladi (28- a rasm).  Nayning ichidagi havoni 

so ‘rib  olib,  tajribani  takrorlasak,  barcha  jism larn in g ,  ularning 

og‘irligi  va  shakllaridan  q a t’iy  nazar,  nayning  tubiga  bir  vaqtda 

tushishini  ko‘ramiz (28-  b rasm).  D em ak,  vakuumda hamma jism lar 

birday  tezlanish  bilan  tushadi.

G a liley   d av rid a  havo  naso slari  boM m agani  u ch u n   u  o ‘z 

tajribalarini  havoda  o ‘tkazdi.  G aliley  ogMna  m inoralardan  turli 

ogMrlikdagi  jism larni  baravar  tashlab  yuborganda  ularning  ogMr- 

yengilligiga qaram asdan Yerga deyarli bir vaqtda tushishini  kuzatdi. 

Jism larning  harakatiga  havoning  ko‘rsatadigan  qarshiligini  nazarga 

olmay,  G aliley  erkin  tushishning  quyidagi  qonunlarini  kashf etdi:

1.  Jismlarning erkin  tushishi boshlang‘ich  tezliksiz to'g'ri chiziqli 

tekis  tezlanuvchan  harakatdir.

2.  Yerning muayyan joyida,  barcha jism lar bir x il tezlanish  bilan

56

---

tushadi.  Bu  tezlanish  erkin  tushish  tezlanishi 

deb ataladi  va g harfi  bilan belgilanadi.

Y erning  aniq  shar  shaklida  em asligi, 

ya’ni  qutblarda  biroz yassilanganligi  ham da 

Y erning  o 'z   o'q i  atrofida  aylanishi  sababli, 

Y erning  tu rli  n u q ta la rid a   erkin  tush ish 

tezlanishi  turli qiymatlarga ega bo'ladi.  Agar 

Yer sirtida ekvatordan qutbga tom on borilsa, 

erkin  tushish  tezlanishining  qiym ati  ortib

m

boradi.  U  ekvatorda  9,780  - j - ,  qutbda  esa

9,832  -^y  ga  teng.  g =   9,80665  Ц;  bo'lgan

S  

S

erkin  tushish  tezlanishining  qiym ati  normal 

qiymat deb  hisoblanadi.  Bu  qiym at  Yerning 

45°  geografik  kengligidagi  erk in   tushish 

tezlanishining qiymatiga  mos keladi.

Amalda Yerning barcha nuqtalarida erkin 

tushish  tezlanishini  bir  xil  deb  hisoblab,

u n in g  

g =  9,8^- = 980^j- 

q iy m a ti d a n  

foydalaniladi.

Erkin tushayotgan jism tezligi va yo‘li  formulalari to 'g 'ri chiziqli 

tekis tezlanuvchan  harakat formulalaridan farq qilmaydi.  Shu sababli 

boshlang'ich  tezliksiz tekis tezlanuvchan  harakat  tenglamalari  (18) 

va  (27)  larda 

5

  ni  h  bilan,  a  ni  g  bilan  alm ashtirish  orqali  erkin 

tushishda tezlik va yo'l  formulalarini  hosil  qilamiz:

v = gt, 

(30)

(30a)