Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

p v   =  RT.

 

( 2 3 )

v

V,  = - t

m  kg  ning  hajm i  esa 

у

V = ^ m  = Vl -

ga teng boMadi.

Bu  ifodadan  К  ning  qiym atini  (23)  tenglam aga  qo'ysak, 

quyidagi  ifoda  hosil fcoMadi:

p V   =  ^ R T .  

(24)

Bu  te n g la m a   ix tiy o riy   m assali  gaz  u c h u n   K lapeyron  — 

M endeleyevning  umumlashgan  tenglamasi  deyiladi.

1 0 3 -  § .  G a z  qonunlari

K lapeyron—M endeleyev tenglam asi  ideal gaz  holat tenglam a- 

sidir.  Tabiiy gazlarning barchasi esa  real gaz  hisoblanadi.  Lekin  real 

gaz  siyraklashtirilgan,  ya’ni  past  bosim  ostida  bo 'lsa,  shuningdek, 

tem peraturasi  norm al  tem peraturaga  yaqin  (273  K)  yoki  undan 

yuqori  bo 'lsa,  u  holda bunday real gaz  o 'z  xossalari jihatidan  ideal 

gaz  kabi  deb  qaralishi va unga  ideal gaz  holat  tenglamasini  qo'llash 

m u m k in .  S h u   n u q ta i  n a z a rd a n   X V II—X IX   asrlard a  o lim la r 

tom on id an tajribalar asosida  aniqlangan gaz qonunlarini  ideal gaz 

holat  tenglam asining xususiy  holi  sifatida  tasavvur qilish  m um kin.

314

---

Ideal  gaz  holat tenglam asi

p V   =  - R T

Ц

da  berilgan  muayyan  gaz  uch un   m  —  const,  p.  =   const  va  R — 

u n iversal  gaz  doim iysi.  B in o barin ,  fo rm u lad a  p,  V  va  T   lar 

o ‘zgaruvchi  param etrlar b o ‘lib,  ular o 'za ro   bog'langan va  birining 

o'zgarishi qolganiarining ham  o'zgarishiga olib keladi.  Yuqorida 96- 

§  da  qayd  qilib  o'tilganidek,  bu  param etrlarning  biri  o'zgarm as 

b o'lganda  kechadigan  gaz  jarayonlari  izojarayonlar  bo'ladi.  Shu 

iz o jaray o n larn i  tavsiflovchi  em p irik   q o n u n la r  bilan  ta n ish ib  

chiqaylik.

1. 

Izotermik jarayon.  Bu  holda gazning temperaturasi  T — const 

bo'ladi.  Klapeyron—M endeleyev tenglamasidan izotermik jarayonni 

tavsiflovchi  gaz  holat  tenglam asi

p V =   const  yoki pQVQ =  p V = ... 

(25)

k o 'rin ish da  ekanligi  kelib  chiqadi,  bu  yerda p 0  va p  lar  gaz  hajmi 

mos ravishda  V^va  Vga teng bo'lgandagi gaz bosim ini  ifodalaydi.

D em ak,  (25)  dan  gaz  temperaturasi  о ‘zgarmas  bo ‘Iganda  gaz 

hajmining  bosimiga  k o ‘paytm asi  o'zgarmas  bo'ladi.

Izoterm ik jarayonni  bir-b irid an  bexabar  1661-  yili  ingliz  fizik 

kimyogari.  R.  Boyl  va  1676-  yili  fransuz  fizigi  E.  M ariott  tajriba 

asosida  o'rganishgan.  U lar izoterm ik jarayonda gaz bosimi  p bilan 

hajmi  V  orasida  (25)  form ulada  ifodalangandek  bog'lanish  bor 

e k a n lig in i  a n iq la sh g a n .  S h u n in g   u c h u n   (25)  fo rm u la   b ilan  

ifo d a la n g a n   q o n u n   B oyl— M ariott  q o n u n i  d eb  a ta la d i  va  u 

quyidagicha ta ’riflanadi:

Berilgan  massali  gaz  uchun  о ‘zgarmas  temperaturada  gazning 

bosimi  uning  hajmiga  teskari  proporsional  o ‘zgaradi.

Izoterm ik jarayonda gaz  hajm ining bosimga bog'liqligini grafik 

ravishda tasvirlash  m aqsadida  abssissa o'qiga  hajm,  ordinata o'qiga 

bosim   qiym atlarini  qo'yib,  bu  qiym atlarga  m os  kelgan  n uqtalam i 

silliq tutash  chiziq bilan birlashtiriladi.  Hosil bo'lgan bu egri chiziq 

g ip erb o lad an   iborat  b o 'lib ,  izoterma  ch izig‘i  deyiladi.  H ar  bir 

o'zgarm as  tem peraturaga  o 'zin in g   izoterm asi  mos  keladi.  Yuqori 

tem peraturalarga mos kelgan  izoterm alarp  V diagrammada yuqorida 

yotadi  (171-  rasm).

315

---

р

Kichik bosim ostidagi siyrak gazlar 

uch u n   Boyl  —  M ariott  qonuni  aniq 

b a ja rila d i.  Y u q o ri  bosim   o stid a g i 

zichligi  katta  b o 'lgan   gazlar  Boyl  — 

M a r io tt  q o n u n id a n   c h e t la n a d i, 

chunki  yuqorida qabul qilingan shart- 

larga bo'ysunm ay,  ideal gaz holatidan 

chiqadi.

x~*y  b o 'la d i.  K la p e y r o n — M e n d e le y e v

2

.